Atatürk 1 Mayıs’ta o yazıyı astırmış!

Dünya emekçilerinin bir buçuk asrı aşkındır kutladığı 1 Mayıs İşçi Bayramı’nda işçiler, hak taleplerinin yanı sıra siyasal iktidarın uygulamalarıyla da boğuşuyor. Öyle ki İstanbul’daki yasaklar tıpkı 102 yıl öncesi işgâl yıllarını andırıyor. 

Siyasal parti, sendikalar, işçi dernek ve kuruluşlarının Taksim Meydanı’nda kutlama taleplerine karşı geniş güvenlik önlemleri alınarak meydana çıkan tüm yollar kapatıldı. Öte yandan bölgedeki toplu ulaşım ağları da askıya alındı.

İŞGÂLCİ İNGİLİZLER 1 MAYIS’I YASAKLIYOR

Tam 103 yıl önce, 27 Nisan 1921 tarihinde işgalci İngiliz kuvvetlerinin komutanı General Harrington’un İstanbul Zabıta Komisyonu Başkanı Miralay Ballar’a verdiği kesin emir, dönemin egemen güçlerinin işçi hareketinden ne denli korktuğunun bir kanıtı sayılabilir:

1 Mayıs’ta amele miting yapmayacak!

Bir görüşe göre Avrupa’da o dönem işçi hareketlerinin kitlesel bir isyana dönüşebileceği endişesi hakimdi. İstanbul’da o dönem yaklaşık 40 bin işçi bulunuyordu.

Miralay Ballar ise aldığı emir üzerine şehirdeki işgalci güçlere şu talimatı verdi:

Her türlü siyasi veya diğer mitingler, gösteriler askeri kumandanın emriyle yasaklanmıştır. Bu emri ciddiye almayarak eyleme kalkışanların yakalanarak cezalandırılacağı ahaliye beyan edilir. Gerek 1 Mayıs münasebetiyle ve gerek diğer gösteriler için herhangi bir müracaat nazar-ı itibara (dikkate) alınmayacaktır.

‘BAYRAMI KUTLAMAK İŞÇİ İÇİN VAZİFEDİR’

İngilizlerin bu kısıtlamalarına karşı Türkiye Sosyalist Fırkası lideri ‘İştirakçi Hilmi’ lakaplı Hüseyin Hilmi Bey eliyle bildiriler dağıtıldı. Söz konusu bildiride şu ifadeler yer aldı:

Türkiye Sosyalist Fırkası’ndan:

Mayıs’ın birinci günü amelenin en mukaddes bayram günüdür. Bu mukaddes bayramı kutlamak bütün amele için bir vazifedir.

Yasalara saygılı olan ve yasalara hep uygun davrandığını ispat etmiş olan partimiz, sadece elektrik idaresinde çalışan işçilerin çalışmalarına müsaade eylemiştir.

Şirket-i Hayriye, Tramvay Kumpanyası, Haliç İdaresi gibi yerlerde işçilerin haklarını savunan ve partisine binlerce üye toplayan Hüseyin Hilmi Bey’in bu adımı sonrası İngiliz tehdidinin de boyutu yükseldi. Yürüyüşe katılacakların hapse atılacağı duyuruldu.

KIZIL BAYRAK ASILDI

1 Mayıs 1921 sabahı tramvay ve vapur seferlerinin durduğu şehirde yalnızca elektrik şirketinde çalışan işçiler görevinin başındaydı. İngilizleri yarattığı korku iklimi nedeniyle binlerce mavi gömlekli işçi Kağıthane’deki bahçelerde vakit harcayarak dağıldı. Yalnızca Türkiye Sosyalist Fırkası, Fatih’teki Babıâli Caddesi’nde bir tören yaptı. Törende ‘kızıl bayrak’ asılarak Enternasyonal Marşı çalındı. 

‘KAHROLSUN EMPERYALİZM VE KAPİTALİZM’

Aynı gün Anadolu’daki bağımsızlık direnişini örgütleyen Mustafa Kemal Atatürk’ün de katıldığı Sovyet Elçiliği’nde düzenlenen törende “Kahrolsun emperyalizm ve kapitalizm” pankartı asıldı. 

Öte yandan Ankara Hükümeti, 1 Mayıs dolayısıyla yeni bir yasa çıkaracağını duyurdu. 

Ereğli maden işçilerinin haklarını koruyan yasa tasarısının Meclis’te birinci görüşmesi tamamlandı.

Buna göre;

18 yaşından küçük çocuklar, ocaklarda çalıştırılamayacaktı.
İşçileri zorla çalıştırmak yasaklanıyordu.
Patron, İşçi Yardım Sandığı’na yardım yapmak, işçileri parasız tedavi ettirmek, sakatlananlara tazminat ödemek zorundaydı.
Çalışma süresi sekiz saatten fazla olmayacaktı.
Ocak yakınlarında işçi hamamları ve işçi koğuşları yapılacaktı. 

1 MAYIS 1922 İSTANBUL

Bundan tam bir yıl sonra… Takvim yaprakları 1 Mayıs 1922’yi gösterdiğinde işgal güçlerinin engellemeleri sürüyordu. Bunun yanı sıra işçilerin iş yerlerine gitmesi için gereken bütün kolaylıkların sağlanacağı duyuruldu. Fakat geçen yıla oranla daha örgütlü ve daha bilinçli olan işçiler bu kez yasaklar karşısında boyun eğmemeye kararlıydı. 

Törenleri organize etmek üzere ‘1 Mayıs Komisyonu’ kuruldu. Komiteye Türkiye Sosyalist Fırkası, Türkiye İşçi ve Çiftçi

Sosyalist Fırkası, Sosyal Demokrat Fırkası, Ermeni Sosyal Demokrat Fırkası, Türkiye İşçi Derneği, Beynelmilel İşçiler İttihadı  gibi partiler de katıldı. Yayımlanan 1 Mayıs tören programında şunlar kaydedildi:

1-İstanbul’da mevcut bütün işçiler kadın erkek ve bir teşkilata mensup olsun olmasın bu bayrama davetlidir.

2-Toplanma merkezi Pangaltı’dır. Bayrama iştirak edecek bütün arkadaşlar saat onbirde Pangaltı’da bulunacaklar ve kollarında kırmızı pazubent bulunan heyet-i tertibiyye tarafından karşılanacaktır.

3-Grup halinde gelecekler şehir dahilinde yürüyüşlerinde hiçbir nümayiş yapmayacaklar ve proletarya şuuruna yakışacak bir vakar ve sükunetle olacaklardır.

4-Bayram Pangaltı’da başlayacak ve bütün gruplar toplu olarak saat onbir buçukta önde bando olduğu halde Pangaltı’dan hareketle Kağıthane’ye doğru yürüyecekler ve arkadaşlar mızıka ile birlikte işçi şarkıları terennüm edeceklerdir.

5-Kağıthane’de 1 Mayıs bayramının ehemmiyeti ve tarihi hakkında söz söyleyecek arkadaşların nutukları dinlenecek, bayram saat beşe kadar devam edecek sonra arkadaşlar yine sükun ve vakarla dağılacaklardır.

6- 1 Mayıs Komisyonu polise karşı bütün sorumluluğu üzerine aldığından bütün arkadaşların heyet-i tertibiyyenin ihtarına uyması ve işbu program haricine çıkılmaması rica olunur.

1 Mayıs 1922 sabahı Pangaltı’da bulunan işçiler ellerinde Türk bayrağı ve flamalarla alanlarda yerlerini aldı. Atılan sloganlardan bazıları ise şunlardı:

“Türkiye Amelesi Sendika İster!”

“Türk Amelesi İrticaya Karşı Amansız Bir Mücadele Açmalıdır”

“Burjuvazinin Zulmünü Protesto Ediyoruz!”

“8 Saat İş 8 Saat İstirahat 8 Saat Uyku”

“Mürteciler, Muhtekirler, Kapitalistler, Emperyalistler Kahrolsun”

“Bütün Dünya İşçileri Birleşin!” 

Bu esnada mızıka Enternasyonal Marşı’nı çalmayı hiç kesmemişti. Ayrıca konuşmacılar Ankara Hükümeti’ni öven bazı sözler de söyledi. 

1 MAYIS 1922 ANKARA

Ankara'da İmalat-ı Harbiye ve Şimendifer işçilerinin düzenledikleri törene Sovyet Elçilik heyeti de katıldı. Kurtuluş Savaşı’nda emperyalizme karşı savaş veren isimlerin anıldığı tören sonunda işçi dernek, federasyon ve basına verilen telgrafta ‘emperyalizm’ vurgusu dikkat çekiyordu:

Zalim emperyalizm ve kapitalizm önünde hakkını isteyen emekçilerin mukaddes bayramını Anadolu işçileri en derin iştiyaklarla kutlarken siz yoldaşlarımızı samimiyetle selamlar.

Kaynak:

Prof. Afet İnan, İzmir İktisat Kongresi, Türk Tarih Kurumu Basımevi-Ankara-1989
Hâkimiyet-i Milliye Gazetesi 3 Mayıs 1922
Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Türk Tarih Kurumu (TTK)

Dipnot:

1- İstanbul’da 1 Mayıs İşçi Bayramı ilk kez 1912 yılında kutlandı.

2- 1923 yılında 1 Mayıs günü yasal olarak "İşçi Bayramı" ilan edildi.