İran’ın 'Direniş Ekseni' nasıl çöktü?

Son bölgesel gelişmelerin en büyük kazananı İsrail'se en büyük kaybedeni de İran oldu. Ortadoğu, İran’ın sessiz sedasız içine kapanmasına tanık oluyor. Bölgedeki değişimler o kadar hızlı ve şaşırtıcı ki, -eğer radikalleşmezse- İran’ın ebedi rakiplerine, en azından kısa süre içinde, caydırıcı bir tehdit oluşturması mümkün değil. Bu noktaya elbette bir günde gelinmedi. Ancak, İran’ın yaklaşık 40 yıldır ABD ve İsrail karşıtlığı üzerinden bölgede inşa ettiği “Direniş Ekseni” ni deyim yerindeyse çökerten gelişmeler son bir yıl içinde yaşandı. 

KASIM SÜLEYMANİ SUİKASTI: SONUN BAŞLANGICI

3 Ocak 2020’de Devrim Muhafızları Komutanı Kasım Süleymani’nin öldürülmesi “Direniş Ekseni” için sonun başlangıcıydı. Kasım Süleymani, Direniş Ekseni’nin insan gücünü ustaca mobilize edebilen aynı zamanda Ortadoğu coğrafyasında iz bırakmadan gücünü sergileyebilen bir strateji adamıydı. Süleymani suikastı bu nedenle, taktik olduğu kadar Direniş Ekseni’nin ideolojik anlatısını da sarsan sembolik bir zafiyet yarattı.  Kasım Süleymani’nin ardınan Direniş Ekseni bocaladı ancak hızlı bir çöküş sürecine girmedi. İsmail Kaani, karizmatik olarak Kasım Süleymani’nin yerini dolduramadıysa da İran’ın özellikle Suriye ve Lübnan’daki çıkarlarını ciddi bir erozyona uğratmadan süreci yürütebildi.  

İRAN’IN İÇ KRİZLERİ VE “DİRENİŞ EKSENİ”’NİN MEŞRUİYET KAYBI

Bu dönem, Suriye’de Esad’ın “kazandığına” kesin gözüyle bakılmaya başlanan, yeniden inşa girişimlerinin tartışıldığı, İran’ın Suriye’de kendisini muzaffer ilan ettiği dolayısıyla aslında “Direniş Ekseni”nin belki de tarihinde olmadığı kadar güçlü lanse edilebildiği bir dönemdi. Ancak “Direniş Ekseni”ne en büyük tehdit İran’ın içinden geliyordu. Ekonomik darboğaz nedeniyle zaten sık sık sokaklara dökülen İran halkı için Mahsa Amini olayı, İran rejimine yönelik kitlesel bir kalkışmanın ateşini yaktı. Milyonlarca insan özünde “özgürlük” için mücadele ediyordu. Ancak rejim karşıtı “mücadelenin” en önemli dayanak noktalarının başında “Direniş Ekseni” söylemi üzerinden meşrulaştırılan İran dış politikası vardı. Direniş Ekseni, İran halkının kaynaklarını vekil savaşları üzerinden tüketirken; İranı değil, İran’ın askeri-teolojik elitlerini koruyordu. 

GAZZE SAVAŞI VE “DİRENİŞ EKSENİ”’NİN DERİN KRİZİ

7 Ekim 2023 sonrası, Gazze’de yaşananlar Direniş Ekseni’ni hepten yıpratmaya başladı. Gazze savaşı boyunca İsrail’e karşı İslam dünyasından çıkan en gür sesin İran’ın olması ve İran’ın Husiler üzerinden de Gazze’ye destek vermesi aslında Direniş Eksenine bir meşruiyet kazandırmıyor değildi. Ancak, İsrail’in Gazze stratejisinin önemli bir boyutunu İran ve Hamas arasındaki bağı kopartmak ve İran’ı kendi topraklarına sıkıştırmak oluşturuyordu. 

LİDER KAYBI VE STRATEJİK ZAAFİYETLER 

Mayıs 2024’te İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi ve Dışişleri Bakanı Emir Abdüllahiyan’ın da aralarında bulunduğu üst düzey İranlı yetkilileri taşıyan helikopterin düşmesi başka tartışmalar başlattı. Olay “kaza” olarak açıklandı. Ancak konu aslında aydınlatılmadı. Helikopter kaza sonucu mu düştü? Yoksa İran içinden ya da dışından yapılan başka bir suikast mı söz konusuydu? Her ne olursa olsun İran, tüm Ortadoğu’yu dizayn eden, Irak ve Suriye’de kendi vekil devletçiklerini kuran, Yemen’e kadar uzanan bir bölgesel güç imajından, Cumhurbaşkanını bile koruyamayan bir devlet pozisyonuna düştü. İran’ın derme çatma güvenliksiz bir helikoptere Cumhurbaşkanını bindirmesi, arama-kurtarma faaliyetleri sırasındaki başarısızlığı ve basına verilen fotoğraflardaki acemilik İran’ın bir “Direniş Eksenini” koruyabilecek kabiliyette olduğuna ilişkin soru işaretlerini artırdı. Ki Direniş Ekseni’nin önemli bir boyutunu yoğun ambargo ve izolasyon altındaki İran’ın teknolojik bir caydırıcılığa sahip olduğu anlatısı oluşturuyordu. 

HİZBULLAH’SIZ “DİRENİŞ EKSENİ” OLUR MU? 

İsmail Haniye’nin İsrail tarafından Tahran’da öldürülmesi ise Direniş Ekseni’nin çöküşünü hızlandıran en önemli hamlelerden birisi oldu. Bu suikast, İsrail’in Gazze savaşıyla bir yandan da İran’ı ve İsrail’e karşı en büyük bölgesel tehdit olan Direniş Eksenini hedeflediğini bir kez daha net biçimde ortaya koydu. Hamas’ın İran’la bağları sürdüren siyasi kanat lideri, İran devletinin kalbinde öldürülmüştü. Bu sembolik hamle hem İsrail’in İran karşısındaki stratejik üstünlüğünü hem de İran devletinin istihbarat açığını gözler önüne serdi. İran’ın İsrail’e misilleme olsun diye yaptığı saldırılar sembolik olmanın ve iç kamuoyuna hitap etmenin ötesine geçemedi. 

Devamında, üst düzey Hamas liderlerine ek olarak Hizbullah liderlerinin hele Hasan Nasrallah’ın, ardı ardına pusuya düşürülmeler İran ve Direniş Ekseni açısından büyük bir yıkım demekti. Hasan Nasrallah İran’ın Akdeniz’deki ileri gücü, Direniş Ekseni’nin kalbiydi. Hizbullah’ın askeri etki kapasitesinin çökertilmesi aynı zamanda Direniş Ekseni’nin tamiri zor bir hasar görmesi anlamına geliyordu. Çünkü Hizbullah yalnızca milisleri üzerinden askeri olarak değil, Şii Araplar’ın mezhep üzerinden İran lehine örgütlenmesi açısından ideolojik bir kaldıraçtı. 

ESAD’IN GİDİŞİ VE “DİRENİŞ EKSENİ”NİN DAĞILMASI 

Direniş Ekseni’ne en büyük darbe ise Esad’ın Suriye’yi terk edişi ve Suriye’de İsrail destekli ya da onaylı HTŞ rejiminin kurulmasıydı. İran’ın çok büyük maddi ve insani kaynak aktardığı, uğruna çok büyük bir mücadele içine girdiği Esad yönetimi bir gecede Suriye’yi terk edince, İran açısından Direniş Ekseni’nin Batı ayağı tamamen çökmüş oldu. İran’ın Hizbullah’la bağlantısı koptu ve Suriye’deki kazanımları tamamen yok oldu. Suriye, İran’ın adeta bir can simidi gibi sarıldığı “seküler” Baas yönetimi gidince Suriye bölgesinde İran’ı çevreleyen Sünni Arap ülkeler arasına katıldı. Şu an İran’ın elinde Direniş ekseni namına kalan şey, İran rejimine sadakati sorgulanan bir grup Irak Şiisi ile Husiler üzerinden sahip olabileceği bölgesel derinlik. Cılız, yeterince organize olmayan ve İran’la organik bağı zayıf olan bir güçlerle İran’ın kendisine yeni bir Direniş Ekseni oluşturup oluşturamayacağı ise büyük bir muamma. 

Haber Kaynağı : 12punto