Özgürlük Kahramanı mı, Askeri Diktatör mü? Oliver Cromwell’in İki Yüzü ve Bugüne Yansımaları

Oliver Cromwell (1599–1658), İngiltere tarihinde hem diktatör hem kahraman olarak anılan nadir figürlerden biridir. Kimi tarihçiler onu özgürlük ve dini vicdan adına krala meydan okuyan bir devrimci olarak överken, kimileri ise parlamentoyu fesheden ve halk iradesini askeri zorla bastıran bir diktatör olarak mahkum eder.

Bu zıtlık, büyük oranda Cromwell’in şahsında vücut bulan “karizmatik otorite” olgusundan kaynaklanır.

Sonradan Max Weber’in kavramsallaştırdığı bu otorite türü, liderin toplumsal düzeni dönüştürme iddiasını “ilahi bir görev” ve “tarihi zorunluluk” gibi kavramlarla meşrulaştırır. Cromwell, Tanrı’nın iradesini yeryüzüne taşımayı görev edinmiş bir kurtarıcı gibi davranmış; bu da onu bir yandan halkın umudu, diğer yandan korkusu haline getirmiştir.

Öte yandan, toplumları dönüştürme arzusu, her zaman özgürleştirici olmaz. Cromwell örneğinde olduğu gibi, bu tür liderlik çoğu zaman katı bir ideolojiyle birleşerek muhalefeti bastırma meşruiyetine de dönüşebilir.

Örneğin, İrlanda seferinde sergilenen aşırı şiddet, farklı dini inançlara gösterilen hoşgörüsüzlük ve parlamentoyu kapatarak “Lord Protector” unvanıyla tek başına iktidara geçmesi, onun özgürlükçü söylemini gölgede bırakmıştır. Dolayısıyla, bu Weberyen karizmatik liderlik, dönüştürücü olduğu kadar da kırılgandır da. Diyebiliriz ki halkla kurulan duygusal bağ, muhalefetin bastırılmasını kolaylaştırdığı gibi, çoğulculuğu da tehdit eder.

Cromwell’in tarihi mirası, modern demokrasinin ve liberalizmin gelişiminde dolaylı ama önemli bir rol oynar. Kralın idam edilmesi ve parlamentonun bir dönem güç kazanması, “mutlak egemenliğin sınırlandırılması” fikrinin meşrulaşmasına katkı sağlamıştır. Bu gelişme, Aydınlanma düşüncesinin temel taşlarından biri olan bireyin egemenliği ilkesinin önünü de açmıştır.

Ancak aynı süreçte, askeri gücün siyasallaşması, sivil-asker ilişkilerinin denge sorununu da beraberinde getirmiştir. Bu çelişki, bugünün dijital egemenlik tartışmalarına şaşırtıcı biçimde benzer: Bireyin özgürleştiği düşünülen dijital platformlar, aynı zamanda denetim ve yönlendirme mekanizmalarının da merkezi hâline gelmiştir. İster bir platform yöneticisi, isterse bir devlet lideri olsun, karizmatik figürlerin toplum mühendisliğine yönelik müdahaleleri, demokratik denetimin sınırlarını test ediyor. Trump ve Musk ikilisinin sonradan bozulan ve ayrılmaya kadar varan başlangıçtaki uyumu bu duruma tipik bir örnek oluşturur. 

İletişim bilimleri açısından bakıldığında, Cromwell dönemi ile günümüz post-dijital toplumu arasında dikkat çekici benzerlikler vardır. Cromwell’in ideolojisini yaymak için vaazlara, broşürlere ve dini retoriğe başvurması, bugün algoritmalar, dijital söylem mühendisliği ve platform egemenliğiyle yeniden karşımıza çıkmaktadır.

Toplumu dönüştürmek isteyen bugünün dijital liderleri –teknokratlar, platform sahipleri ya da veri yöneticileri– tıpkı Cromwell gibi “ilerleme” adına bireysel özgürlüklerin sınırlarını yeniden tanımlamaktadır. Cromwell’in karizmatik liderliği, bugünkü dijital karizmanın (influencerlar, Elon Musk gibi figürler) öncüllerinden sayılabilir. Bu bağlamda, Cromwell’in tarihsel deneyimi bize şunu hatırlatır: İdeallerle gelen otorite, her zaman özgürlüğü çoğaltmaz; bazen de onu sınırlar.