İlçelerin Sosyo-Ekonomik gelişmişlik düzeyleri ve teşvik mekanizmaları: Adana ve Bursa örneği

Türkiye’de ilçelerin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamalarını belirlemek amacıyla hazırlanan İlçe Sosya Ekonomik Gelişmişlik Endeksi (SEGE-2022) raporu, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından yayınlanmıştır. Raporda, 973 ilçe sosyo-ekonomik göstergelere dayanarak altı farklı gelişmişlik kademesine ayrılmıştır.

Gelişmişlik Kriterleri

SEGE-2022 raporunda ilçelerin sosyo-ekonomik gelişmişliği sekiz ana boyutta değerlendirilmiştir: Demografi, İstihdam ve Sosyal Güvenlik, Eğitim, Sağlık, Finans, Rekabetçilik, Yenilikçilik, Yaşam Kalitesi.

Bu boyutlarda toplam 56 değişken kullanılmış ve ilçeler gelişmişlik skorlarına göre sıralanmıştır.  Örneğin, Sağlık boyutuyla ilgili toplam 6 değişken kullanılmıştır:  Bebek Ölüm Hızı, Kişi Başına Hekim Sayısı, Kişi Başına Diş Hekimi Sayısı, Kişi Başına Toplam Sağlık Personeli Sayısı, Kişi Başına Hastane Yatağı Sayısı, Kişi Başına Eczane Sayısı. 

Birinci temel bileşen değerleri kullanılarak ilçelerin SEGE-2022 endeks değerleri elde edilmiştir. Elde edilen endeks değerlerindeki doğal kırınımlar esas alınarak Türkiye’de ilçeler altı gelişmişlik kademesinde sınıflandırılmıştır. 56 adet değişken ile yapılan ölçüm neticesinde En gelişmiş ilçe, 6,959 SEGE skoru ile İstanbul-Şişli olurken, en düşük SEGE skoru -1,447 ile Şanlıurfa-Harran olmuştur.

Türkiye’nin En Gelişmiş 10 İlçesi 

En gelişmiş ilçeleri kapsayan birinci gelişmişlik kademesinde genel olarak Marmara, Ege, İç Anadolu ve Akdeniz Bölgesi’nden iller yer almaktadır. Birinci kademe gelişmiş ilçeler, İlçe SEGE-2022 çalışmasında ilk 67 sırada yer alan ilçelerdir. 

Tablo1: İlk 10 İlçenin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi ve Sıralaması

Bu ilçelerin büyük çoğunluğu Türkiye’nin en gelişmiş illerinde yer almaktadır. Tablo 1’de görüleceği üzere; ilk 10 sırada yer alan ilçeler genellikle büyükşehirlerin merkez ilçeleri olup, Yüksek Ekonomik Güç (Ticaret, finans ve sanayi merkezleri olmaları), Nitelikli İşgücü (Üniversite mezunu oranlarının yüksek olması), Gelişmiş Altyapı (Ulaşım, sağlık, eğitim ve kültürel imkânların üst düzeyde olması), İnovasyon ve Teknoloji (Ar-Ge yatırımları ve teknoloji odaklı girişimler) gibi güçlü ekonomik altyapıya, yüksek eğitim seviyesine ve gelişmiş sağlık hizmetlerine sahiptir.

Türkiye’nin En Düşük Gelişmişlik Skoruna Sahip İlçeleri

Marmara Bölgesi ve Ege Bölgesi’nden herhangi bir ilçenin bulunmadığı altıncı gelişmişlik kademesinde çoğunlukla Doğu Anadolu Bölgesi ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nden ilçeler yer almaktadır. Altıncı kademe gelişmiş ilçeler, İlçe SEGE-2022 çalışmasında toplam 121 ilçeden oluşmaktadır. 

Tablo 2: Son 10 İlçenin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi ve Sıralaması

Tablo 2’de görüleceği üzere;  son sıralarda yer alan ilçeler genellikle doğudaki kırsal ve küçük ilçeler olup, Düşük Sanayi ve Ticaret Hacmi (Ekonomik faaliyetlerin sınırlı olması), Eğitim ve Sağlık Hizmetlerine Erişim Zorlukları (Nitelikli sağlık hizmeti ve eğitim olanaklarının yetersizliği), Göç ve Nüfus Azalması (Genç nüfusun büyükşehirlere göç etmesi), İstihdam Eksikliği (Tarım ve hayvancılığa dayalı ekonomi, sanayi yatırımlarının yetersizliği) gibi sosyo-ekonomik gelişmişlik açısından geride kalmışlardır.

Adana ve Bursa Özelinde SEGE 2022 Analizi

Adana İlçeleri 

Adana, genel olarak orta ve üst gelişmişlik seviyesinde ilçelere sahip olsa da, kent içinde büyük farklılıklar gözlemlenmektedir.

Tablo 3: Adana’nın 15 İlçesinin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi ve Sıralaması

• Adana’nın En Gelişmiş İlçeleri

Seyhan (1. Kademe - En Gelişmiş İlçe), Çukurova (2. Kademe), Sarıçam (2. Kademe), Yüreğir (2. Kademe), Ceyhan (3. Kademe), Kozan (3. Kademe). Bu ilçeler, sanayi, ticaret, eğitim ve sağlık altyapısı açısından Adana’nın en güçlü ilçeleridir. Özellikle Seyhan ve Çukurova, nüfus yoğunluğu, ticaret hacmi ve sosyo-ekonomik göstergeler bakımından öne çıkmaktadır.

• Adana’nın Daha Az Gelişmiş İlçeleri

Pozantı, Yumurtalık, İmamoğlu (4. Kademe), Karataş, Karaisalı, Tufanbeyli, Aladağ (5. Kademe), Feke, Saimbeyli (6. Kademe - En Az Gelişmiş İlçeler).

Feke ve Saimbeyli, Adana’nın en az gelişmiş ilçeleri olup, sanayi yatırımları, sağlık ve eğitim imkânları açısından dezavantajlı durumdadır. Bu ilçeler, tarım ve hayvancılığa dayalı bir ekonomiye sahiptir ve göç oranları yüksektir.

Bursa İlçeleri

Bursa, sanayi, ticaret ve yaşam kalitesi açısından Türkiye’nin en gelişmiş şehirlerinden biridir. Ancak ilçeler arasında gelişmişlik farkları bulunmaktadır.

Tablo 4: Bursa’nın 17 İlçesinin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi ve Sıralaması

• Bursa’nın En Gelişmiş İlçeleri

Osmangazi (1. Kademe - En Gelişmiş İlçe), Nilüfer (1. Kademe), Yıldırım (2. Kademe), İnegöl (2. Kademe), Gemlik (2. Kademe), Mudanya (2. Kademe). Osmangazi ve Nilüfer, Bursa’nın ekonomik, eğitim ve yaşam kalitesi bakımından en gelişmiş ilçeleridir. İnegöl, mobilya sanayisi ve ihracata dayalı üretimle güçlü bir sanayi ilçesi olarak öne çıkmaktadır.

Gemlik ve Mudanya, liman ve turizm potansiyelleriyle gelişmişliklerini sürdürmektedir.

• Bursa’nın Daha Az Gelişmiş İlçeleri

Orhaneli, Büyükorhan, Harmancık (5. Kademe), Keles (6. Kademe - En Az Gelişmiş İlçe) ilçeleri, daha kırsal bir yapıya sahip olup, sanayi yatırımlarından uzak kaldıkları için gelişim hızları düşüktür. Keles, Bursa’nın en az gelişmiş ilçesi olup, ekonomik faaliyetlerin sınırlı olması nedeniyle en düşük SEGE skorlarına sahiptir.

Bölgesel Teşvikler ve İl-İlçelerin Gelişmişlik Düzeyleri 

Yatırım Teşvik Belgesinin düzenlenmesine esas teşkil etmek üzere belirlenen Yatırım Teşvik Bölgeleri 6 tanedir. 1. Yatırım Teşvik Bölgesi, en gelişmiş illerin yer aldığı bölgedir. 6. Yatırım Teşvik Bölgesi en az gelişmiş illerden oluşmakta olup, destek unsurları da en yüksek seviyede uygulanmaktadır. İller arasındaki gelişmişlik farkını azaltmayı ve illerin üretim ve ihracat potansiyellerini artırmayı hedefleyen 15/6/2012 tarihli ve 2012/3305 sayılı “Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar” a göre ADANA “Yatırım Teşvik Uygulamalarında Bölgeler” listesinde 3. Bölgede, BURSA ise 1. Bölgede yer almaktadır.  

İllerin sosyo-ekonomik gelişmişliğini 8 ana boyutta, 52 değişkenle ölçen 2017 yılı için illerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması (SEGE-2017)’ye göre; birinci kademedeki iller arasında yer alan Bursa ise 6. sırada,  üçüncü kademedeki iller arasında yer alan Adana ise 27. sırada yer almıştır. 

Adana ve Bursa İllerini bazı sektörler ve kalkınma boyutlarını açısından mukayese ettiğimizde, şehirlerin güçlü ve zayıf yönleri ve tehdit, fırsatları aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. 

Tablo 5: Bursa ve Adana Karşılaştırması

13 Mayıs 2022 tarih ve 31834 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan “Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Kararda Değişiklik Yapılmasına Dair Karar” ile “Alt Bölge Desteğinden Yararlanabilecek İlçeler” listesinde,  Adana’dan Yumurtalık, İmamoğlu, Karataş, Karaisalı, Tufanbeyli, Aladağ, Feke, Saimbeyli, Pozantı şeklinde 9 adet ilçe, Bursa’dan ise Büyükorhan, Harmancık ve Keles ilçeleri yer almıştır.

Yatırım Teşvik Belgesine ilişkin yasal düzenlemelerin yapıldığı 2012/3305 sayılı Karar kapsamında alt bölge desteklerinden yararlanmanın yolu 5 adettir. Bunlar;

1. Organize Sanayi Bölgesi (OSB) veya Endüstri Bölgesi (EB) sınırlarında yatırım yapmak.

2. Bir Alt Bölge Desteklerinden Yararlanabilecek İlçeler Listesinde yer alan ilçelerde yatırım yapmak.

3. OECD Orta Yüksek Teknoloji sınıfındaki sektörlerde yatırım yapmak.

4. Öncelikli Yatırım Konuları arasında yer alan konularda yatırım yapmak.

5. Stratejik Yatırım Teşvikleri ya da Proje Bazlı Yatırım Teşvikleri alanlarında yatırım yapmak.

Sonuç ve Değerlendirme

SEGE-2022 raporu, Adana ve Bursa gibi ekonomik olarak güçlü illerde dahi gelişmişlik farklılıklarının belirgin şekilde var olduğunu ortaya koymaktadır. Bölgesel kalkınma eşitsizliklerini gidermek adına yatırım teşvikleri, alt bölge destekleri ve organize sanayi bölgesi (OSB) yatırımları gibi politikalar kritik araçlar sunmaktadır.

Adana’nın 9 ilçesi düşük gelişmişlik kademelerinde yer almaktadır: Pozantı, Yumurtalık ve İmamoğlu 4. kademe; Karataş, Karaisalı, Tufanbeyli ve Aladağ 5. kademe; Feke ve Saimbeyli ise 6. kademededir. Ancak, bu 9 ilçe, "Yatırım Teşvik Uygulamaları" kapsamında 3. bölgede bulunan Adana’dan ve daha üst kademelerde yer alan 6 ilçeden daha avantajlı teşviklerden faydalanabilmektedir.

Benzer şekilde, Bursa’nın üç ilçesi daha düşük gelişmişlik seviyelerindedir: Büyükorhan ve Harmancık 5. kademe, Keles ise 6. kademede yer almaktadır. Bu ilçeler, "Yatırım Teşvik Uygulamaları" listesinde 1. bölgede bulunan Bursa merkez ve nispeten daha üst seviyelerde bulunan diğer 14 ilçeye kıyasla daha elverişli teşviklere erişebilmektedir.

Ayrıca, daha üst gelişmişlik kademelerinde bulunan ilçelerde yatırım yapmak isteyen işletme sahipleri, eğer bu yatırımları OSB içinde gerçekleştirirse, bulundukları kademeden bir alt seviyedeki teşviklerden de yararlanabilmektedir. 2025 itibarıyla yürürlükte olan ilçe bazlı sınıflandırma sistemi sayesinde bazı ilçeler alt bölge desteklerinden faydalanmakta, eğer OSB veya endüstri bölgesi (EB) sınırları içinde yatırım yapılıyorsa, iki alt bölgenin teşviklerinden de yararlanma imkânı sağlanmaktadır.

Her ne kadar Adana ve Bursa Türkiye’nin en güçlü ekonomik merkezleri arasında yer alsa da, ilçeler arasındaki sosyo-ekonomik farklılıklar dikkat çekmektedir. SEGE verileri, gelişmiş ilçelerin rekabet gücünü artırırken, geri kalmış ilçeler için özel destek mekanizmalarının gerekliliğini açıkça ortaya koymaktadır. Bölgesel kalkınma farklarını gidermek adına selektif kalkınma politikaları, altyapı yatırımları ve nitelikli insan kaynağının artırılmasına yönelik projeler büyük önem taşımaktadır.

Bu stratejilerin hayata geçirilmesiyle Adana ve Bursa ilçeleri arasındaki sosyo-ekonomik dengesizlikler azaltılacak, daha kapsayıcı, sürdürülebilir ve dengeli bir kalkınma modeli oluşturulacaktır.