ABD Ukrayna’nın madenleri ve Türkiye: Bizdeki durum çok daha vahim…

Geçtiğimiz Çarşamba akşamı Tele 1’de değerli dostum Tuncay Mollaveisoğlu’nun hazırlayıp sunduğu Anında Manşet Programında, ABD ve Ukrayna arasında madenlerin işletilmesi gündeme gelince, Türkiye’de madenlerin işletme şartları ile Turmp’ın Ukrayna’ya önerdiği işletme şartlarını karşılaştırdım. Çok ilginç sonuçlar çıktı. Programın ilgili bölümü Tele1’in Youtube kanalında da sonradan çok sayıda izlendi. Programın sonunda yine programa katılan değerli dostum Emin Şirin bir öneride bulundu. “Söz uçar yazı kalır. Şu madencilik tespitini yazsana…” 

Ukrayna Rusya Savaşının sonlandırılması için Trump’ın önerisine göre, ABD Ukrayna’daki madenlerin işletmesini üstlenecek, bunun karşılığında elde edilen gelirlerin yüzde 50’si Ukrayna için kurulacak bir fona devredilecek, ABD ise savaşta Ukrayna için yaptığı yardımların (harcamaların) bedelini geri alacaktı. 

Gelen haberlere göre ABD Rusya ile de prensipte anlaşmıştı. Trump’ın düşüncesine göre, Rusya, ABD’nin yatırım yaptığı bir ülkeye saldırmaya cesaret edemezdi, bu da Ukrayna’nın güvenliği için yeterliydi. Ukrayna Meclisi bu anlaşma için Zelenski’ye yetki verdi. Herkes geçtiğimiz Cuma günü Beyaz Saray’da bu anlaşmanın imzalanmasını bekliyordu. Ancak ne olduysa, önce ABD Başkan Yardımcısı JD Vance, ardından da Başkan Trump, Zelenski’yi azarlamaya başladı. Bir tekme tokat girmedikleri kaldı. Anlaşma şimdilik imzalanmadı. Ama ABD Ukrayna’nın madenlerine göz diktiyse bir şekilde onları elde etmek için, başka yollar deneyecektir.  

Çok kişi bu öneri ve öneriyi kabul eden (ancak şimdilik imzalanmayan) Ukrayna için, “Ukrayna’nın Duyun-u Umumiye”si ve sömürü olarak nitelendirdi. Ukrayna’nın madenlerine çökme tespitine katılıyorum. Lakin bu vesile ile aklıma başka sorular geldi. 

Önerideki gelirlerin yüzde 50’sinin Ukrayna Fonuna bırakılacak olması ve bu fonla Ukrayna’nın imarı önerisi, beni birden bire Türkiye ile kıyaslama yapmaya yöneltti. Aklımda kaldığı kadarıyla, Türkiye’de madenlerden alınan “Devlet Hakkı Payı” madenin cinsine göre Ocak Başı satış fiyatının yüzde 1’i ile yüzde 4’ü, altın madeninde de yüzde 15’i idi… 

İmzalanmayan anlaşmanın detaylarını bilmiyorum. Yüzde 50 diye söz edilen gelirin, tüm işletme giderleri çıktıktan sonra elde edilen kar olarak tanımlandığını düşünüyorum.  Oysa bizde sözü edilen “Madende Devlet Hakkı” maden ocağı başındaki elde edilen toplam değerin yüzde 1’i ile 4’ü… O nedenle birinde ciro, diğerinde kar üzerinden konuşuyorsak, karşılaştırma yapamayız.

Yüzde 4’lük cironun, yüzde kaçlık gelire eşit olduğunu tahmin etmeye çalıştım. Bunu aşağı yukarı bilmeliyiz ki, yüzde 50 gelir teklifini bizdeki “devlet maden hakkı” ile karşılaştıralım.

Kuşkusuz her maden ve her bölge ve maden ocağı için farklı farklı maliyetler olacaktır. Tek tek şirketlerin bilançolarını analiz etme olanağım yok. İstanbul Sanayi Odası 500 Büyük Firma listesi benim için önemli bir kaynak oldu. Elbette Maden Mühendisleri Odasından ya da madencilik faaliyetinde bulunan şirketlerin derneklerinden daha detaylı veriler gelirse sonraki yazılarda değerlendiririm.

Öyle yüzde 1gibi detaylara girmeyelim. Devletin maden ocağı çıkış fiyatı üzerinden yüzde 4 aldığı en yüksek oran üzerinden hareket edelim.  Devlet, 100 liralık ürünün 4 lirasını alıyor. Kalan 96 liranın ne kadarı maliyet, ne kadarı kar? Aradığımız bu. 

İSO 500’deki madencilik sektörü özel firmaların karlılık oranlarına göz attım. 2022, karların aşırı patladığı bir yıl idi. O nedenle hem 2022’ye hem de 2023’e baktım. (2024 sonuçları sanırım Mayıs ayında açıklanacak.)

Madencilik sektöründe faaliyet gösteren özel firmaların;

2022 öz kaynak karlılığı yüzde 58.8, satış karlılığı 52.7, aktif karlılığı 37.6…

2023 yılında öz kaynak karlılığı 26.4 satış karlılığı 37.6, aktif karlılığı 20.7

Devlet hakkı, ocak satış fiyatı üzerinden alınıyorsa, satış karlılığı üzerinden devlet hakkının ne kadar olduğunu aşağı yukarı tahmin etmeye çalışacağız.  

2022 yılında satış karlılığı yüzde 52.7 olmuş.

100 birimlik satışın 53 lirası kar. Kalan 47 lirası masraflar. İşletme giderleri, faiz giderleri, devlete ödenen kiralar vs…

53 lira madencinin karı, 4 lira da devletin aldığı kar. Toplam kar 57 lira… 57 liralık gelirin 4 lirası devletin. Oran olarak baktığımızda 4/57 = 0.07… Karın yüzde 7’si devletin yüzde 93’ü özel şirketin. Diyecekler ki, “Biz bu yüzde 93 üzerinden ayrıca vergi ödüyoruz.”  Elbette vergi ödeyeceksiniz. Başka bir iş yapsanız da vergi ödeyeceksiniz. 

2022 karların patladığı yıldı. 2023’e bakalım.

Satış karlılığı yüzde 37.6… Yuvarlayalım. Yüz lirada 38 lira.. 4 lira da devletin elde ettiği gelir var. Toplam gelir 42 lira… 42 liranın 4 lirası devletin. 4/42= 0.095… Satış karlılığın yüzde 9.5’u devletin.

Ne demiştik? Trump Ukrayna madenleri için yüzde 50 teklif ederek Ukrayna’yı sömürecek…

Türkiye’ye bakıyoruz. Satış karlılığı üzerinden devletin aldığı pay bırakın yüzde 50’yi, yüzde 10 bile değil. Kira ve ruhsat bedelleri ile yüzde 15’lere çıkıyor ancak. Veriler, ABD’nin Ukrayna sömürüsüne göre bin beter…

Altında durum farklı. Altında devlet hakkı yüzde 15. Ons başına yüzde 15 alıyoruz. Altının ons fiyatını 2900 dolar olarak kabul edersek (2900x0.15) 435 dolar. Bir ons altın çıkarma maliyeti 2024 yılı için S&P verilerine göre 1517 dolar. (2022’de 1300 dolar idi) Altında elde edilen gelir, ons başına yaklaşık 1400 dolar. 1400 dolarlık gelir üzerinden baktığımızda altında devlet hakkı (435/1400= 0.31) yüzde 31… 

Buradan çıkan önerme, “madenleri bizim yerli yandaşlar değil Amerikalılar işletsin, daha iyi olur” değil elbette. Benim önermem, Gazi Mustafa Kemal Atatürk döneminde olduğu gibi 1935 yılında kurulan MTA ve Etibank örneğinden yola çıkarak, tüm madenlerin kamulaştırılması, arama faaliyetlerinin MTA’ya işletme ve işleme faaliyetlerinin de Etibank’a devredilmesi.

MADENCİLİK VE ÇEVRE

Şurası da bir gerçek… Madenleri hammadde olarak ihraç ederek dünyada zengin olmuş, kalkınmış bir ülke yok. (Petrol zenginliğini ayrı tutalım) Öyle olsaydı dünyanın en zengin ülkeleri Afrika ülkeleri olurdu. Madenlerin hammadde olarak ihracatının yasaklanması gerekiyor. Maden işletme ve işleme konusunda teknoloji açığı olduğu da bir gerçek. Örneğin bir ton boru hammadde olarak satıyoruz. Elde ettiğimiz gelirle ortalama sadece 150 gram işlenmiş bor ürünü alabiliyoruz. Bir liraya 7000 lira gibi…  Yapılacak olan, özerk,  hesap veren KİT’ler oluşturmak ve gerektiğinde bu KİT’lerin yine ülkemizde faaliyet gösterecek yüksek teknolojiye sahip yerli- yabancı sermayeli şeffaf ortaklıklar kurmasını sağlamaktır. 

Ve tabi en önemli konulardan bir tanesi de madencilik faaliyetlerinde, özellikle altın madenciliğinde çevreye karşı hoyratlığa son verilmelidir. Doğayı kollayan kriterler ön plana çıkarılarak çevre etki değerlendirmesi yapılmalıdır. 

KÖMÜR VE ZEYTİN 

Zeytinyağı ve kömür için küçük örnekler verelim. Tarım Orman Bakanlığı internet sitesinde yayınlanan Zeytinyağı ve Sofralık Zeytin Ürün Raporu 2022’den alıntıladığım veriler.

Dünya ortalama zeytinyağı fiyatları ton başına İtalya’da 5150 Avro, İspanya’da 4260 Avro. Daha düşük olan İspanya fiyatını 1.05 paritesinden dolara çevirelim. 1 ton zeytinyağı ihraç fiyatı 4473 dolar. Ancak Türkiye markalı değil, dökme zeytinyağı ihracatı yapabiliyor. O nedenle fiyatlarımız daha düşük kalıyor. (AB ile Gümrük Birliği kazıklarından biri) Ürün Raporundaki verilere göre, Türkiye’nin ton başına zeytinyağı ihracat fiyatı 3628 dolar.

Şimdi de MTA internet sitesine gidelim ve maden ithalat fiyatlarına bakalım. Ton başına taşkömürü ithalatımız 142 dolar…

Türkiye Muğla Akbelen’de Yeniköy ve Kemerköy termik santralları için hem ormanları hem de köylülerin zeytin ağaçlarını kesiyor. Doğayı, ormanı ve zeytinlikleri mahveden en fazla 30 yıllık rezervi olan 142 dolarlık taşkömürü için, ömrü bin yılı aşan ve ton değeri 3628 dolar zeytinyağı veren zeytin ağaçlarını, ormanı katletmenin mantığı nedir? Termik santrali işleten firmaların 142 dolarlık ithalata karşılık ormanı ve zeytinlikleri yok ederek çıkardığı kömürün maliyeti hakkında bir bilgim yok. 142 dolardan daha ucuz olmalı ki, 3628 dolar değerinde ürün veren zeytin ağaçlarını kesiyorlar, ormanın habitatını yok ediyorlar.  

Termik santralleri işleten firmaların karı mı yoksa yöre halkının refahı ve toplam ekonomik fayda mı daha önemlidir? Ayrıca, bütün ekonomik faydaları bir kenara bırakalım ormanlarda ve zeytinliklerde yok ettiğiniz doğal servetin değerini neyle ölçebilirsiniz ki?