Gri Ekonomi

Kayıt dışı ekonominin farklı tanımlamaları ve çeşitleri bulunmaktadır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde kayıt dışı ekonomi boyutunun yüksek olduğu düşünüldüğünde bu alanın ekonominin önemli bir parçası olduğu ifade edilebilir. 

Kayıt dışı ekonomi literatürde farklı ifadeler ile tanımlanmaktadır.

Bunlar yer altı ekonomisi (underground economy), gizli ekonomi (hidden economy), kara para ekonomisi (black economy), görülmeyen ekonomi (Non- observed economy ), gölge ekonomi (shadow economy), gri ekonomi (grey economy) ve benzeri şeklindedir.

Biz yazımızda “gri ekonomi” kavramını kullanacağız. Aslında kayıt dışı ekonomiye black market-economy şeklinde adlandırmalar yapılsa da bu durumda “illegal economy” yasadışı faaliyetlerin ekonomisi ile kayıt dışı ekonomi karıştırılmaktadır. Kayıt dışı ekonomi yasadışı faaliyetlerin ekonomisini de içerdiği için doğrudan black market-economy yerine gri ekonomi kavramının kullanılmasının daha doğru olduğunu düşünmekteyiz.

Gelişmekte olan ülkelerde kayıt dışılık gelişmiş ülkelere göre çok daha fazladır. Aynı zamanda bununla bağlantılı yolsuzluk da çoktur. Buna ek olarak yolsuzluk ve kayıt dışılığı azaltmanın temel yöntemlerinden bir tanesi ülkedeki demokrasi seviyesi ile şeffaflık ve hesap verilebilirlik seviyesini yükseltmektir.

Demokratik karar alma süreçleri ancak işlemlerin kayıt altına alınabilmesi ile başarılabilir. Mali yönden şeffaf olan ülkeler ve hukuk önünde hesap verilebilirliği artıran ülkeler yolsuzluğu ve kayıt dışılığı azaltacaktır. Vergi afları ve varlık barışı gibi uygulamaları kayıt dışılığı ve suç ekonomisinin artmasına neden olmaktadır.

Maalesef Türkiye kayıt dışı ekonomi ve suç ekonomisinde geriye doğru gitmektedir. Aşağıda rakamlar ile izah edildiği gibi ülkemiz bu alanda riskli sayılarak gri listeye girmiştir.

Birçok uluslararası çalışma ve raporda Türkiye kayıt dışı –suç- yolsuzluk ekonomisinde iyi bir yerde bulunmamaktadır. Kayıt dışı ekonomi kapsamında değerlendirilebilecek konularda ya kötüye gitmektedir ya da yeterli ilerleme gösterememektedir.

Bu nedenle maalesef OECD ülkeleri arasındaki yerimizde ilerleme görülmemektedir.

Kayıt dışı ekonominin bu seviyede olmasını, maalesef ülkemizin geleceğinin, çocuklarımızın geleceğinin çalınması olarak görüyoruz. Ülkemiz yerleşiklerinin vergi cennetlerinde bu kadar yüksek tutarda parası olması yine ülkemiz andına endişe yaratmaktadır.

Gri listeden bir an önce çıkılması gerekmektedir, çünkü mevcut durum hem ülkemizin algısını bozmakta hem de yatırımcıların ülkemize gelmesine engel olmaktadır. Sonuç olarak bu alanda gelişme göstermediğimiz sürece ülkemiz giderek fakirleşmekte, vatandaşların satın alma gücü düşmektedir.

Merkez Bankası hesaplarında kaynağı belirsiz 58 milyar dolar net hata ve noksan bulunmaktadır. Bu durum devam ettiği sürece gri listeden çıkamayız. Gri listeden çıkamadığımız sürece Avrupa Birliği ülkelerinin hiçbirinden kredi alamayız. O zaman kredi için geriye finansman kaynağı tartışmalı olan Ortadoğu Ülkeleri kalır. 

Gri ekonominin ülkemizdeki büyüklüğü ve niteliği hakkında fikir edinmek için aşağıdaki veriler yeterli olacaktır;

- Türkiye vergi cennetlerinde kişisel servetlerin ülke GSYİH’na oranında Birleşik Arap Emirlikleri, Suudi Arabistan, Meksika ve Tayvan’dan sonra 5. sıradadır. Türkiye’nin 150 milyar dolar kişisel serveti vergi cennetlerindedir. Ülkemizin vergi cennetlerinden dolayı vergi kaybı 40 milyar TL’dir.

- Türkiye’deki kayıt dışı ekonominin büyüklüğü Gayri Safi Hasılasının %40’ı kadar olduğu tahmin edilmektedir. Türkiye’nin 2022 yılı GSYİH’sı 900 milyar dolardır. Buna göre Türkiye kayıt dışı ekonominin büyüklüğü yaklaşık 360 milyar dolardır.

- Türkiye suç ekonomisinin büyüklüğü olarak Dünya’da 15’inci sırada yer almaktadır. Dünya en fazla kara para ABD’de bulunmaktadır. Kara para büyüklüğünün GSYİH’ye oranında Meksika 1. ülke iken Türkiye 9. sırada yer almaktadır. 

- Dünyada en yüksek kara para kaynağına sahip 20 ülkenin Türkiye’de yaklaşık 3.147 milyar dolar kara para akladığı tahmin edilmiştir. IMF tahminlerine göre ele geçirilen ya da aklandığı düşünülen paranın, gerçek kara para kaynağının %10-20’sini oluşturmaktadır. 

- Türkiye OECD ülkeleri arasında yolsuzluk algı endeksinde yüz üzerinden 29 değer alarak Meksika’dan sonra en kötü 2. ülkedir. Bilindiği üzere, yolsuzluk ile kayıt dışılık arasında doğru orantı vardır. Ülkede yolsuzluğun artması ile birlikte kayıt dışılık da artmaktadır. Maalesef 2016 yılından beri ülkemiz yolsuzluk algı endeksinde ve yolsuzluk denetim endeksinde kötüye gidiş vardır.

- Türkiye, kara paranın aklanması ve terörizmin finansmanı ile mücadeledeki eksikler nedeniyle OECD’ye bağlı Mali Eylem Görev Gücü (FATF) tarafından 2021 yılında Gri listeye alınmıştır.

Gri ekonomiyi sadece basit bir kayıt dışı faaliyet olarak görmek hata olacaktır. Gri ekonomi; ekonomik faaliyetlerin, yasal zeminden uzaklaşarak artık kanunların, demokrasinin ve insan haklarının işlemediği bir alanda sürdürülmesi anlamına gelmektedir. Bu nedenle, devletin mümkün olan tüm imkânları ile gri ekonomiyle mücadele etmesi gerekmektedir. Bu da ancak çağdaş bir demokratik hukuk devletinde mümkündür.

Prof. Dr. Duran BÜLBÜL

30.10.2023