Demokrasi ve Refah yanılsaması

Eğer bir gelişmekte olan ülke lideriyseniz, kapınızı elbet birileri tıklatmıştır. 

“Para mı lazım? O zaman azıcık reform yapıver.”

Kuşkunuz mu var? Bir Ekonomik Tetikçinin İtirafları'nı okuyunuz. Tablo elbet bu kadar basit değil. Ama ''demokrasi'' tramvayına binenleri alkışlayanlar bu dediklerimize komplo teorisi diyordu. O halde geçelim. 

Bu tavsiye genellikle bilge, ama biraz da üstten bakan bir akademik üslupla sunulur ve çoğu zaman Daron Acemoğlu’nun tezi ile desteklenir. Acemoğlu, Ulusların Düşüşü kitabında, ekonomik başarının katılımcı siyasal kurumlara, hukukun üstünlüğüne ve açık piyasalara bağlı olduğunu iddia eder. Buna göre, otoriter rejimler kaçınılmaz olarak ekonomik çöküşe ve fakirliğe yol açar.

Gerçekler Acıdır

Kulağa hoş geliyor değil mi? Hele bir liberalseniz... ya da otoriter bir yönetim altında ümüğünüz sıkılmışsa...

Tek sorun şu ki… tarih tam tersini söylüyor.

Bu yüzden, demokrasiyi refahın anahtarı olarak gören bu basit düşünceyi biraz sorgulayalım. Gerçekten zenginleşmek için illa liberal reformlar yapmak gerekiyor mu? Yoksa, gelişmekte olan ülkelerin kendi kuralları mı var?

Eğer Demokrasi Zenginlik Getirseydi, Hindistan İsviçre Olurdu

Hindistan, dünyanın en büyük demokrasisi olarak, Acemoğlu’nun “katılımcı siyasal kurumlar” kriterine tam olarak uyan bir ülke. 1947’den beri düzenli seçimler, bağımsız bir yargı ve güçlü bir medya var. Daha doğrusu, liberallerin ''demokrasi'' adını verdikleri sistemin gerçekten ''demokratik'' olduğunu varsayalım. Bu takdirde Hindistan'a demokratik demek durumundayız.

Gelin görün ki Hindistan İsviçre değil. Hatta Malezya bile değil.

On yıllarca Hindistan, yavaş ekonomik büyüme, devasa bürokratik hantallık ve yaygın yolsuzlukla boğuştu—hem de demokrasi içinde. Peki neden? Çünkü siyasi katılımın artması her zaman iyi yönetişime dönüşmez. Çoğu zaman, daha fazla insan, daha fazla kaosa katılmış olur.

Öte yandan, Çin—otoriter bir tek parti devleti—800 milyon insanı yoksulluktan çıkarırken, Hindistan hâlâ hükümet krizleriyle uğraşıyordu.

Eğer demokrasi ekonomik büyüme için şart olsaydı, Hindistan’ın Çin’i geride bırakması gerekirdi. Ama olmadı.

Tabii ki burada “Sabırlı olun! Demokrasi zaman alır!” diyenleri duyabiliyorum. Keynes'i anımsayalım: Pazar dengeye gelene kadar acından ölür insan

Ne kadar zaman? 1980’de Çin’in kişi başına düşen geliri Hindistan’dan düşüktü. Artık değil.

Dünyanın En Zengin Ülkeleri… Çok da Demokratik Değil

Şimdi küçük bir zihin egzersizi yapalım. Mars’tan gelen bir siyaset bilimci düşünelim. Görevi şu:

“Dünya üzerindeki yönetim sistemleri ile ekonomik refah arasında bir ilişki bul.”

Elinde Acemoğlu’nun kitabı var. Ona göre, en zengin ülkeler en demokratik ülkeler olmalı.

Ama… tam olarak öyle değil.

Marslı araştırmacımız şunları görüyor:

• Singapur – Tek parti hâkimiyetinde, sıkı basın kontrolü var, ama dünyanın en başarılı ekonomilerinden biri.

• Birleşik Arap Emirlikleri & Katar – Mutlak monarşiler. Çoğu demokrasiden daha zenginler.

• Çin – Dünyanın ikinci büyük ekonomisi, tek parti yönetiminde.

• Güney Kore & Tayvan – Önce otoriter rejimle büyüdüler, sonra demokrasiye geçtiler.

Bunun anlamı ne? Ekonomik büyüme her zaman demokratik reformlardan sonra gelmez—bazen önce ekonomi büyür, sonra demokrasi gelir (ya da hiç gelmez). Hemen karalar bağlamayalım. Belki de emekliyordur demokrasi... Ürkek bir çocuk gibi...

Gelişmekte Olan Ülkelerin Kendi Kuralları Var

Acemoğlu’nun argümanı, gelişmekte olan ülkelerin demokratik kurumları ithal edebileceğini ve bunların hemen çalışacağını varsayar. Bu, IKEA mobilyası kurma rehberine benzer:

1. Kutuyu aç (demokrasi getir).

2. Kılavuzu takip et (seçim yap).

3. Tamamen işleyen bir yüksek gelirli ekonomiyle keyiflen!

Gerçekte gelişmekte olan ülkeler İskandinav apartmanları değil — kaotik, çok etnisiteli, köklü tarihi olan toplumlar.

• Endonezya 1998’de demokrasiye geçti — hâlâ yolsuzluk ve ekonomik düzensizlikle mücadele ediyor.

• Nijerya seçim yapıyor — ama ekonomisi petrol bağımlısı ve siyasi istikrarsızlık içinde.

• Türkiye 1980’lerde serbest piyasa reformları yaptı — ama demokrasinin geri dönüşlü bir süreç olabileceğini de gördük.

Kısacası, demokrasi tek başına ekonomik mucize yaratmaz. Hatta bazen işleri daha da karmaşık hale getirebilir.

Acı Gerçek: Güç ve Elitler, Kurumlardan Daha Önemlidir

Acemoğlu’nun en büyük yanılgısı (tarih okuması dışında) şu:

Kurumlar boşlukta var olmaz. Onları yönetenler şekillendirir.

Birçok gelişmekte olan ülkede, siyasi ve ekonomik elitler reformlara uyum sağlar, kurumları kendi avantajlarına göre bükerek servetlerini artırır.

• Rusya 1990’larda “demokratikleşti”, ama oligarklar ekonomiyi ele geçirip, felakete sürükledi. Sonra Putin geldi, sistemi tekrar merkezileştirdi.

• Meksika onlarca yıl demokratik reform yaptı — ama siyasi elitler hâlâ devlet kaynaklarını kullanarak avantaj sağlıyor.

• Tayland’da demokratik sistem var, ama askerler ne zaman istese darbe yapabiliyor.

Gerçekte, önce siyasi güç gelir, sonra kurumlar şekillenir — tersi değil. Acemoğlu, “kuralları değiştirirsen oyunu değiştirirsin” diyor. Ama çoğu ülkede oyun, kuralları ihtiyaç duydukça değiştirir.

Eski Fransız Bakan Alain Peyrefitte'nin Çin Uyanınca adlı kitabını okumuş muydunuz? Ben okudum. O zaman bambaşka idealler vardı aklımda. Napolyon'a gönderme yapar eski bakan: Bırakın Çin uyusun; uyanırsa dünya yerinden oynar''. Güzel söz. Aynı sözü Batı için, özellikle Almanya ve benzerleri için söyleyelim. Bırakalım Almanya ve dostları ''demokrasi hülyaları'' içinde uyusun; ne zaman ki uyanırlar dünya yerinden oynar. Unuttuk mu? Bir ara uyanmışlardı. Alışmamış bünyede demokrasisizlik tehlike doğuruyor. Almanya'yı zapt etmek için kurulmuş AB'nin demokrasi maskesini kenara attığı bir an gelirse ne olacak? Bu ihtimali akılda tutarak bitirelim yavaştan...

Gerçek Zenginlik Formülü (Ama Kimse Bunu Konuşmak İstemiyor)

Peki, eğer demokrasi ekonomik büyümeyi garanti etmiyorsa, ne garanti eder?

Tarih bize şu gerçekçi, ideolojiden bağımsız cevabı veriyor:

1) Ekonomik büyümeyi hedefleyen yetkin bir yönetici sınıf.

2) Kuralları uygulayabilecek güçlü bir devlet.

3) Küresel piyasalara entegre olma becerisi.

4) Eğitim, teknoloji ve altyapıya yatırım.

Bu demokratik mi, otoriter mi olacak? Tamamen ülkenin tarihine, kültürüne ve koşullarına bağlı.

Acemoğlu’nun hatası, liberal demokrasiyi zenginliğin önkoşulu olarak görmek. Oysa ki çoğu zaman zenginlik demokrasiye yol açar — tersi değil.

Sonuç: Demokrasi Güzel Bir Şeydir Fakat Bir Ekonomi Politikası Değildir

Demokrasi, insan haklarını korur, özgürlüğü teşvik eder, siyasi katılım sağlar. Ama otomatik olarak ekonomik başarı getirmez.

Gelişmekte olan ülkeler için en iyi strateji, önce devlet kapasitesini, ekonomik kalkınmayı ve güç dengelerini doğru kurmaktır. Demokrasi ancak yeterince zenginleştiğinde işleyebilir. Bunun da bir maliyeti olduğunu unutmayalım. Hem sormak gerek: Bildiğimiz anlamda ''demokrasi'', onca maliyete karşın ne diye işletildi? O zamanki ihtiyaç ortadan mı kalktı acaba? Ne demiştik? SSCB'nin çöküşünün etkileri ortadan kalkmış değil. Şimdilik bu kadar!

Unutmadan son bir söz:  Sandığa oy atmak veya attırmak bir ekonomi politikası değildir. Belki bir avuntu veya maskedir birileri için.