2025: Kelimeler değişirken dünya da değişiyor

Dilin ve çağın ruhunu yansıtan kelimeler değişiyorsa, toplumsal gerçeklik de değişiyordur. Ve hatta beklentilerimiz, itirazlarımız ve umutlarımız da değişiyordur.  Oxford Sözlüğü her yıl “Yılın Kelimesi”ni seçer. Seçim milyonlarca dijital metin taranarak kullanım sıklığı, hızlı kullanım artışı ve kültürel bağlam dikkate alınarak yapılır. Yani Oxford, kelimeleri “beğendiği” için değil,  zaten dolaşımda olduğu için seçer. Peki bu kelimeler tüm dünyayı mı anlatır, yoksa belirli bir dünya perspektifinden mi konuşur? Son beş yılın yılın kelimelerine baktığımızda, küresel insanlık halinden çok Küresel Kuzey ve Batı merkezli, dijital ve bireyci bir zihniyetin izlerini görmek mümkün. Seçilen kelimelerde belirsizlik, kopuş, içe dönüş, çürüme, öfke ve dijitalleşmenin hız kazandığı bir dünya var.

EŞİ BENZERİ GÖRÜLMEMİŞ 2020

Oxford,  2020’de ilk kez tek bir “Yılın Kelimesi” seçemedi. Kelime seçememek bile başlı başına bir mesajdı. Dünya, tanımlanamayacak kadar hızlı ve sarsıcı bir değişim yaşıyordu. Bunun yerine eşi benzeri görülmemiş (unprecedented) olarak tanımladığı 2020’yi anlatan kavramlar listesi yayımlandı. Pandemi, karantina, sosyal mesafe gibi kelimeler sağlık krizini ve bununla birlikte küresel ölçekte bir duraksamayı simgeliyordu. Ancak kelimesizlik bile eleştiriye açıktır. Çünkü dünyanın bir bölümü için büyük krizler ve kaos zaten yeni bir olgu değildi. Yoksulluk, savaş, göç ve eşitsizlik yaşayan toplumlar için 2020, yalnızca yeni sorunlar eklemişti. Bu haliyle “eşi benzeri görülmemiş” ifadesi aslında kimin deneyiminin merkeze alındığını açıkça göstermiş oldu.

YIL 2021: VAX 

Seçilen kelime “vax” yani aşı oldu. Aşı medyada bilimsel bir gelişmenin ötesinde siyasetin, komplo teorilerinin ve toplumsal kutuplaşmanın merkezine oturdu. Aşı karşıtlığı,  komplo teorileri, güven krizi ve bilgi kirliliği toplumlardaki ortak akıl ve bilim kavramlarının ne kadar kırılgan olduğunu ortaya koydu. Ancak burada da eleştirel bir duruş gerekli. “Vax” tartışmaları, aşıya erişemeyen milyarlarca insan değil, aşıyı reddetme lüksüne sahip toplumlar tarafından gündemin merkezine alındı ve yine küresel eşitsizlikleri görünmez kıldı. 

2022 YILI BİREYSELLEŞTİRİLEN DİRENİŞ

2020 yılında seçilen kelime “Goblin mode” toplumun dayattığı üretkenlik, estetik ve başarı normlarını reddeden dağınık, umursamaz ve içe dönük bir ruh halini anlatıyor. Bu kelimeyle “iyi görünmek” ya da “verimli olmak” zorunda hissetmemeyi içeren insanlık durumu ve bireysel kaçış yüceltiliyor. Umursamaz olmak, geri çekilmek, beklentileri reddetme ilk bakışta masum bir başkaldırı gibi görünse de bu kavram, toplumsal sorumluluktan bilinçli bir kopuşu da meşrulaştırıyor. Yoran sistemle yüzleşmek yerine içine kapanmayı seçen bir ruh hali. Yani eleştiri yerine kabullenme, dönüşüm yerine vazgeçiş.

2023 RİZZ: KİMLİĞİN METALAŞMASI 

2023’te seçilen “rizz” özellikle genç kuşakların dilinden doğan kısaltma bir kelime. Karizma, ikna gücü ve sosyal çekiciliği ifade eden bu kelime, dijital çağda kimliğin nasıl inşa edildiğine dair ipuçları veriyor. Sosyal medyada var olabilmek, görünür olmak ve etkilemek, bireyin kendini pazarlama becerisinin dilsel karşılığı. Dijital çağın yüzeysel başarı ölçütlerini gözler önüne seren kelime ile karizma artık derinlikten gelmiyor, dijital performanstan ibaret. 

2024 BRAİN ROT: ÇÜRÜYEN BEYİN Mİ, SİSTEM Mİ?

2024’te Oxford’un tercihi “brain rot” oldu. Sürekli ve düşük nitelikli dijital içerik tüketiminin zihinsel yorgunluk ve bilişsel aşınma yaratmasını anlatan bu ifade, arayüzlere teslim olmuş bir çağın eleştirisi. Dikkat süresinin kısalması, derin düşüncenin yerini yüzeyselliğe bırakmasının ironik bir itirafı. Sürekli tüketilen düşük nitelikli içeriklerin zihni çürüttüğü kabul ediliyor ama bu çürümenin sorumlusu belirsiz. Şirketlerin algoritmaları mı, platformlar mı, yoksa son kullanıcılar mı? Dijital çağın tipik refleksi olarak tanımla, etiketle ve yoluna devam et.

VE 2025: RAGE BAİT 

 “Rage bait” hiçbir yere varmayan yalnızca öfke üretmek, kışkırtmak ve etkileşim toplamak için yapılan paylaşımları ifade ediyor. Bu seçim, aslında son beş yılın doğal sonucu. Tükenmiş zihinlerin, performans baskısının ve dikkat ekonomisinin vardığı son durak: Sürekli öfkeli, sürekli tetikte ve sürekli tepkisel bir toplum. Dijital medyada öfke en hızlı dolaşıma giren duygu. Düşünmek zaman alıyor, anlamak emek istiyor; öfkelenmek ise anlık ve algoritmalar tarafından ödüllendiriliyor. Böylece kamusal tartışma alanı, çözüm üretmeyen ama etkileşim getiren bir gürültüye dönüşüyor.

Sonuç olarak son 5 yılın kelime izleğine bakıldığında net bir tablo ortaya çıkıyor: Kelimeler daha ironik ve daha savunmacı. Bu kelimelerle dünya daha adaletsiz, daha parçalı, daha çaresiz ve daha yorgun. Küresel krizlerden bireysel içe dönüşe, kolektif değerlerden parçalı kimliklere doğru bir geçiş yaşanıyor. Pandemi gibi kolektif bir tehdit bireysel tutumla, geri çekilme ile sahne ve kimlik performansı ile tükenmişlik ve zihinsel çürüme ile ve en nihayetinde çözüm üretmeyen öfke ile sonuçlanıyor. Başka bir ifadeyle ortak krizlerden kişisel savunma mekanizmalarına oradan zihinsel yorgunluğa oradan da çürümeye ve çözümsüz öfkelerle sürüklenişi gösteriyor. 2025 yılını anlatan “Rage bait”in merkezindeki yönsüz öfke anlık, parçalı ve tüketilebilir. Sistem gerçek bir meydan okumayla karşılaşmadan yoluna devam ediyor. Bu kelime ve insanlık hali daha derin irdelenmeyi hak ediyor.

Oxford’un seçtiği kelimeler, betimleyici değil, belirlenimcidir. Örneğin neden yılın kelimelerini seçen Oxford’un çözümü tartışan, aktif, politik ve toplumsal kelimeleri yok. Dil–iktidar ilişkisi bağlamında, çözümsüz bireysel öfke ve tepkiler dijital çağın yeni yönetim tekniği olmasın? Kısacası eşitsizliği ve adaletsizliği gölgeleyen, çaresizliği ve bireyselliği süsleyen pasif kelimeleri ve bunun meşrulaştırılmasını kabul etmiyorum ve bunu irdelemeye devam edeceğim.