Devlet Plânlama Teşkilatı neden ve nasıl kurulmuştu?

Ekonomi verilerini ve ekonomideki gidişata ilişkin değerlendirme ve yorumları ne zaman okusam aklıma Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) gelir. Plânlamanın, plânlı kalkınmanın önemine olan ihtiyaçtan aynı zamanda DPT’nin sık sık hatırlanması… Ülkemizin iktisadi ve toplumsal kalkınmasını daha da ileriye taşımak için 1960-2011 arasında faaliyette bulunan DPT neden ve nasıl kurulmuş, yıllar içinde nasıl bir değişim ve dönüşüm göstermişti? Hatırlayalım…

DPT, 27 Mayıs’ın ardından, 30 Eylül 1960’da çıkarılan 91 Sayılı Kanunla kurulur. Plânlama teşkilatının kuruluş düşüncesi, liberal bir ekonomi politikası izleyen DP iktidarının son döneminde gelişmiştir.
Plânlamanın merkezi, bir bakıma ‘beyni’ olan DPT’nin kuruluşunda görevleri ve amaçları şu şekilde ifade edilmiştir: Ülkenin doğal, toplum sal ve ekonomik bütün kaynaklarını ve olanaklarını saptamak. İzlenecek olan toplumsal ve ekonomik politikaları ve hedefleri belirlemek, hükümete bu yönde yardımcı olmak. Bakanlıklar arasında ekonomik konularda koordinasyon sağlamak ve ilgili önerilerde bulunmak. Hükümetçe belirlenen hedeflere yönelik plânlar hazırlamak; plânların uygulanması aşamasında ilgili kurum ve kuruluşlara gereken önerilerde bulunmak, plânın uygulanışını izlemek ve gerektiğinde değişiklikler yapmak. Özel sektörün etkinliklerini plan hedef ve amaçları yönünde teşvik ve düzenleyecek önerilerde bulunmak.

DENGELİ İKTİSADİ KALKINMA

Uzun vadeli ve yıllık plânlar hazırlama göreviyle yükümlü olan ve 1963 yılından itibaren üç beş yıllık plân hazırlayan DPT’nin ilk müsteşarı Osman Nuri Torun’dur. Toplumcu eğilimlere sahip bu kadrolar, hazırladıkları 1963-67 yıllarını kapsayan ilk ‘Beş Yıllık Kalkınma Plânı’ metnini dengeli bir iktisadi kalkınma plânı olarak hazırlamışlardır. ‘İktisadi kamu teşebbüsleri’, ‘konut sorunu’, ‘sosyal hedefler’, ‘finansman’ en önemli hususlar olmuştur. Büyük tartışmalara neden olan metin çeşitli değişikliklerin ardından kabul edilir. Sonra sırasıyla; Ziya Müezzinoğlu, Mehduh Aytür, Orhan Çapcı gibi isimler Müsteşar olarak görev yapar. Daha sonra 1967 yılı Ocak ayında başında, Türkiye’nin neoliberal sisteme entegrasyonunun adımı olan 24 Ocak 1980 Kararları’nın mimarı Turgut Özal, DPT’nin başına geçer. Nisan 1971’e dek bu görevi sürdürür. Demirel’in başbakanlığındaki bu dönemde hazırlanan ‘İkinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı’nda hür teşebbüse geniş teşvik olanakları sunulmuştur. Büyüme hızının üzerinde daha çok durulmuştur. Tarım ve sanayinin dengeli biçimde gelişimi eğilimi yerine, sanayinin ekonominin itici gücü olması öngörülmüştür. Öte yandan iktisadi istikrar, bunu da mali istikrar ile dış ödemeler dengesi oluşturmuştur. Hedefler arasında; ihraç sanayisinin gelişimi ve ihracat gelirlerinin yükseltilmesi de yer almış, yatırım malları üretimi öncelikler arasında alınmıştır.

Hocaların hocası Prof. Dr. Korkut Boratav, 1963 yılından itibaren uygulanan üç beş yıllık plânın, plânlama yöntemleri ve plân uygulaması üzerine bütün haklı eleştirilere rağmen, yatırım politikaları üzerinde belirleyici olduğunu belirtmiştir. Kamu yatırımları beş yıllık plânlar doğrultusunda belirlenen yıllık programlarla uyumlu olmak zorundaydı. Özel yatırımların da kimi desteklerden faydalanabilmek için DPT’nin ya da yatırım projelerinin plân amaçlarına uygun olup olmadığını denetlemekte olan kamu kuruluşlarının tasdikine gereksinimi bulunmaktaydı. Ekonominin yatırım politikalarıyla saptanan uzun vadeli kaynak tahsisleri önemli derecede plân hedeflerine göre belirlenmiştir.

NEOLİBERAL RÜZGÂR…

DPT, 1980’deki askeri darbe sonrasında hazırlanan 1982 Anayasası’nda ‘Sosyal ve Ekonomik Hükümler’ başlığı altında yer almıştır. Turgut Özal’ın başında olduğu ANAP iktidarı eliyle yürüyen serbest pazar ekonomisiyle sürdürülen sosyal değişim, ülkedeki kalkınma fikrine ve piyasalara direkt müdahale sürecine dek devam eden evrenin de ilk adımlarını atmıştır. DPT de bu rüzgârdan nasibini almıştır.

1990’lara gelindiğinde DPT’nin KHK’larla uluslararası kurum ve kuruluşlarla iş birliğine gitmesine dönük düzenlemeler yapılması kararlaştırılmıştır. Bu süreçte ‘Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Plânı’ yürürlüğe konulmuştur. İktisadi göstergeler ithalat-ihracat üzerinde yoğunlaşmıştır. “Toplumun refah seviyesini yükseltmek, rekabete açık bir toplum ve ekonomi ilkelerini uygulamaya koymak” olarak sıralanan plânda, 1990-93 arasındaki evrede mali politikalar, 1994 sonrasında ise yapısal reformlar uygulanmıştır.

ADIM ADIM RAFA KALDIRILDI…

1995-2000 yıllarını içeren dönemdeki plânda; “AB’ye üyelik hedefi ve Maastricht kriterlerine yasal ve kurumsal uyum, konuyla ilgili reformların, ekonomik ve sosyal dönüşüm” ifade edilmiştir. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda Avrupa Birliği’yle uyum sürecine işaret edilmiştir. ‘Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı’ sonrasında ise ‘Dokuzuncu Kalkınma Plânı’, AB programlama dönemine uyum için yedi yıl olarak düzenlenmek amacıyla TBMM’ye bir sene geç gönderilmiştir. DPT’nin hazırlamış olduğu uzun vadeli strateji plânına göre, “Küresel ölçekte rekabet edebilen... Avrupa Birliği uyum sürecini tamamlamış bir Türkiye...” amaçlı program hedeflenmiştir. Küreselleşmenin bütün sektörlerde etkili olması da diğer öngörülerdendir.

AB’ye tam adaylık süreci ile kalkınma ajansları kurulması dönemi başlamıştır. DPT, bu ajansların stratejik koordinasyonunu yürütmüştür. Plânlı kalkınma rafa kaldırılmıştır. DPT adım adım plânlama görevini terk edip koordinatör rolünü üstlenmiştir. Ve sonrasında da ‘Kalkınma Bakanlığı’nın kuruluşu ile lağvedilmiştir.

Prof. Dr. Bilsay Kuruç, İlhan Kesici, Memduh Aytür, Kemal Cantürk,  Yusuf Bozkurt Özal, Kemal Madenoğlu, Yıldırım Aktürk gibi isimler de DPT Müsteşarı olarak görev yapmıştı...

Kısa, orta ve uzun vadeli plânlamaların hemen her alanda öneminin giderek arttığı bir dönemde; plânlı kalkınma, adil gelir dağılımı, vergi reformu, KİT’lerin yeniden örgütlenmesi, kamu kuruluşlarının idari yapılarının iyileştirilmesi, kalkınma bankacılığının kurulması, sermaye piyasasının yeniden örgütlenmesi, kooperatifçiliğin ilerletilmesi, iç pazarın tekrar örgütlenmesi benzeri birçok hususu gündemine almış olan DPT’ye bugün her zamankinden daha fazla ihtiyaç yok mudur?


Kaynaklar:

- Korkut Boratav, Türkiye İktisat Tarihi 1908-2009, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2012.

- Tevfik Çavdar, “Cumhuriyet Döneminde Türk İktisadi Düşüncesi”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 4, s. 1074-1084, İletişim Yayınları, İstanbul, 1983.

- İlhan Tekeli ve Selim İlkin, Uygulamaya Geçerken Türkiye’de Devletçiliğin Oluşumu, Türkiye Belgesel İktisat Tarihi-2, Bilge Kültür Sanat, İstanbul, 2009.

- Cemal Mıhçıoğlu, “Devlet Planlama Örgütünün Kuruluş Günleri”, Prof. Dr. Fadıl H. Sur’un Anısına Armağan, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Yayın No: 522, s.229-257, Ankara, 1983.

- Cumhuriyetin Ekonomi Politiği, Der: Şenol Çarık, Tarihçi Kitabevi, 2. Baskı, İstanbul, 2020.

-Osmanlıdan Günümüze Türkiye'de Siyasal Hayat, Yay. Haz: Gökhan Atılgan, Cenk Saraçoğlu, Ateş Uslu, Yordam Kitap, İstanbul, 2015.

https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/detay/960/Devlet_Planlama_Teşkilati

https://www.ilhankesici.org/tr/medya/basin/devlet-planlama-teskilati-dpt-ugur-emek-karar