Erich Fromm ve insana dair

“Marks, Kutsal Kitap gibidir: Çok alıntı yapılır ama nadiren gerçekten anlaşılır.” Bu sözlerin sahibinin Eric Fromm olduğu nakledilmekte. Marks 1883 yılında öldüğüne göre Eric Fromm’un doğmasına daha 17 yıl vardı. Dünyanın dört bir yanında konuşuluyor ve anlaşılmaya çalışılıyordu Marks. O kadar ki onun fikirlerinden yola çıkılarak devletler bile kuruldu, yerkürenin önemli bir bölümünü bu devletler oluşturdu hatta, düşünceleri ise dünyanın dört bir yanına yayıldı.

Anlaşılmak istenen Marks değil insandı belki. Zira insanlığın kadim dertleri ve çelişkileri bitmek bilmiyordu. O halde yürünecek yol zordu, çetindi; fırtına çıkacaktı karşılarına, uçurumlardan dönülecekti belki. Yürümek daha çok yürümek gerekiyordu onun için.

O yolu yürüyenlerden biri de Eric Fromm’du. 1900 yılında Almanya’nın Frankfurt kentinde doğmuştu. Söylenenlere göre huysuz bir baba ve bunalıma eğilimli bir annenin tek çocuğuydu. Görüleceği üzere Fromm “insanı” anlamak için önce ailesiyle yüzleşecekti. Sonra bu yüzleşmenin halkası büyüdü, genişledi, tüm yaşama yayıldı. 

Birinci dünya savaşı yılları Fromm’un ergenlik dönemine denk gelir. İşte bu dönemde kitlesel ölümleri ve insanın yıkıcılığını sorgular ünlü düşünür. “İnsanlar neden savaşır” der. Bu sorunun yanıtı yıllarını alacaktır. Tam da bu sebeple Heidelberg Üniversitesinde Felsefe Sosyoloji ve Psikoloji öğrenimi görür. 25 yaşında bu üniversiteden doktora derecesi alır. Akabinde  Münih, Frankfurt ve Berlin Psikanaliz Enstitülerinde psikanaliz eğitimi alır. Bu arada 1926 yılında kendisinden on yaş büyük olan Psikiyatr Frieda Reichmann ile ilk evliliğini yapar ve fakat sekiz yıl sonra ayrılırlar.

Fromm’un Nazizm ile tanışması ise 1930’lu yılların başında gerçekleşir. Aynı zamanda Yahudi kökenli olan Fromm artan Nazi tehdidi nedeniyle önce İsviçre’ye sonra Amerika’ya göç eder. Psikiyatri alanındaki çalışmalarını ise hız kesmeden sürdürür ünlü filozof. Önce 1941’de Karen Horney’in kurduğu Psikanaliz Derneği’nin üyesi olur. Sonrasında ise Sullivan ile birlikte bu dernekten ayrılır ve 1946’da William Alanson White Psikiyatri, Psikanaliz ve Psikoloji Enstitüsünün kuruluşunda yer alır.

Takvim yaprakları 1944 yılını gösterdiğinde bu kez Henny Gurland ile evlenir Fromm. Bu evlilik aynı zamanda onun Zen Budizmine yönelmesine vesile olur, zira din ve mistisizm Gurland’ın ilgi gösterdiği alanlardır. 1952 yılında Fromm-Gurland çifti sağlık sorunları nedeniyle Meksika’ya göç eder. Fakat Fromm’un eşi Gurland aynı yıl anılan ülkede yaşamını kaybeder. Gurland’ın intihar ettiği bilgisi tarihe düşen notlar arasındadır. Bu durum Fromm’u derinden etkiler lakin çok uzun sürmez bu durum. Çünkü bir yıl sonrasında üçüncü eşi  olarak karşımıza çıkacak olan Annis Freeman ile tanışır ve ona aşık olur. Aralarındaki kısa notlar ve sonraki uzun mektuplar, gittikçe büyüyen aşkın söze dökülen metinleri olarak ifade edilir. Ve sonra o metinler Fromm’un “Sevme Sanatı”nda karşımıza çıkar. Diğer bir ifadeyle bu yazışmalar o kitabı şekillendirmek için kullanılır. 

1968 yılı filozof için önemli bir yıldır. Nitekim bu yılda sağlık sorunları nedeniyle çalışma temposunu düşürür. 1974’te eşiyle birlikte İsviçre’ye göç eder ve 1980 yılında aramızdan ayrılır.

Yazımızın başında da ifade ettiğimiz üzere Fromm en temelde insanı anlamak, onu tanımak; doğa-insan ve yaşam döngüsü bağlamında insan üzerine çalışmak ister. Psikoloji alanında Marksist-sosyalist, insancıl yaklaşımın en önemli temsilcilerinden biri olarak var eder kendini. Onlarca yıldır okunan ve okunacak çalışmalara imza atar. İnsanın çelişkilerini, görünmez yanlarını, gölgede kalan, dile getirilmesi güç taraflarını görünür kılmak ister. Elbette tüm bu çalışmalarında yapısal, tarihsel bir yol izlediğini biliyoruz. Çünkü insan çevresiyle, sosyolojik dinamiklerin değişimi ve teknolojiyle; doğayla kurduğu bağ başta olmak üzere, kent, nesne ve insanla kurduğu ilişkiyle şekillenir, yeniden var eder kendini. 

Bir yazı sınırları içerisinde Fromm’un bütün fikirlerine yer vermek elbette olası değil. Lakin özellikle bir konuda temas ettiği fikirleri burada dile getirmek istiyorum. Fromm’a göre fiziksel ihtiyaçları gereği insan aynı zamanda bir hayvanken, düşünme ve farkında olma gibi özellikleri nedeniyle de hayvandan farklılaşan ayrı bir canlı türüdür. Tam da bu nedenle canlılar arasında eşsizdir. Bu durum insanı oldukça zorda bırakır, Fromm’un sözleriyle, kendisinin farkında olan ve bir hayvan bedeninde yaşayan ucube bir canlı türüdür insan. Dolayısıyla hayvanlardan farklı olarak kendi yaşam dünyasını kurmak ister. Yeni bir “birliktelik” haline ihtiyaç duyar. Bu iki şekilde mümkün olabilecektir: Ya farkındalığı ve aklı ortadan kaldırıp yeniden “hayvanlaşacak” ya da insani güçlerini geliştirerek “ilerleme” yolunu seçecektir. Özetle şey der: “Üretken bir yaşam sürmeyen bir şeyler yaratmayan biri bile fincandan atılan bir zarmışçasına pasif biri olmayı istemez. Sınırı aşmayı arzular.”

Peki, insan yaratmak için ne yapmalıdır? Öncelikle ilgi alanları olmalı, yeteneklerini geliştirmeli, üretici konuma gelmeli ve buna uygun daha pek çok koşulu yerine getirmelidir. Bu gerçekleştiği takdirde, farkındalığını yaşayan bir canlı olarak hayata katılabilecek ve onunla bağ kurabilecektir. Peki ya yaratma koşullarından mahrumsa? “İşte o zaman” der Fromm insan yok etme yollarını arayacak, yok ederek hayvansı halini aşmaya çalışacak, yıkıcı bir varlığa dönüşecek, varlığının yaşamla kurduğu bağı buradan inşa edecektir. Yaratmak ilerlemekle, üretmekle eşdeğer bir yoldur ve öncesinde belirttiğimiz üzere bunun için pek çok koşula ihtiyaç vardır. Oysa yıkmak için bir tabanca rakibinizi yenecek güçlü bir kol yeterli olacaktır. 

Nihai temelde Fromm’un hedefi yaşam sevgisini ve yaratıcı potansiyeli herkesin fark etmesi, hayatla kurulan bağın yıkıcı yönlerinin ortadan kaldırılmasıdır. Farkında olan bir canlı olarak insan ancak böyle bir döngü içerisinde “sağlıklı” kalabilir. 

Düşünceyi daha somutlaştırıp Fromm’a bırakmak istersek şu sözlerle karşılaşırız:

“İnsanın gelişimi, bütünlüğü, onuru ve özgürlüğü üzerine işlenen bir düşünce ve duygu sistemidir bu; herhangi bir şeye doğru bir araç değil, insanın kendi içinde bir amaçtır, bir birey olarak değil de, tarihi bir katılımcı olarak aktif olma kapasitesidir ve her insanın kendi içinde tüm insanlığı taşıdığı gerçeğidir.”

Mülk biriktirmenin, etiketlerin gösteriş toplumunun hakim olduğu bir dünyada Fromm’un tespitlerini anlamak haliyle zor olacaktır. Nitekim o da kapitalizmi aşmak üzere konuşur, yazar, yola düşer, çalışmalara katılır. Aşılması gereken; bir avuç insanın çıkarları etrafında dönen bir sistemdir kapitalizm. Yıkıcı yanıyla yalnız insanı değil doğayı da yok etmektedir. Bu sistem ile gidilebilecek pek bir mesafede kalmamıştır zaten. Çünkü sistem Fromm”un deyişiyle “karşılıklı kar sağlayan bir alış-veriş düşüncesi, satın alma açlığı üzerinde yükselmektedir.” Ve zenginlerin alışverişi de, açlığı da bitecek gibi değildir. 

Bugünlerde ihtiyaç duyduğumuz en değerli isimlerden biridir Eric Fromm. Kitapları, konuşmaları, tahlilleri ile bize ışık tutmaya devam ediyor. Yeter ki, insan içine düştüğü bu karanlık çağdan çıkmak istesin.