Görmek, Gözetim ve Kontrol

İlk insan ile görme kavramı ortaya çıkmıştır ve o günden bugüne kadar insanlar çevrelerine bakarak anlam çıkarmaya çalışmışlardır. Görme kavramı, başlangıçtan günümüze süregelen bir oluşumdur. Bu oluşum içerisinde hepimiz görürüz. Ancak, gördüklerimizi anlamlandırıp anlamlandırmamak kişiden kişiye değişebilir. Görünenler farklı algılanıyor olsa bile, görme süreci her bireyde aynı şekilde meydana gelmektedir. Görüntü görmek kelimesinden türeyen, imaj kelimesinin Türkçesidir. İngilizcede “image” olarak geçen bu kelime Latince “imago” dan gelmektedir. Anlamı; gerçekte var olmadığı halde varmış gibi görünen şey (hayalet) olarak geçer. Bir diğer tanımda ise herhangi bir nesnenin mercek veya ayna ile oluşturulan biçimidir. Görüntü, Bir film üzerinde sıralanmış resimlerin gösterici yardımıyla ekrana art arda düşürülmesi sonunda hareketin yeniden kurulmasıyla ortaya çıkan görünüş, görüntülük üzerindeki hareketli resimler bütünüdür. Özetle; evrende bulunan hacmi olan her cismin bir merceğe ya da göze yansıyan şekline görüntü denir.

Gözetim denildiğinde ilk akla gelen isim panoptikon’dur. Jeremy Bentham’ın 1786’da Rusya’dayken, gözetim-evi olarak adlandırılan, yeni tasarlanmış bir bina modelinin planlarını ve kullanımını anlatan bir dizi mektubuyla gözetim olgusu biçimlenebilmiştir. Panoptikon mimari yapı özellikleri tamamıyla bireyleri gözetim yoluyla kontrol etmek ve altında tutmak için tasarlanmıştır. Panoptikon’da mahkûm, görülmekte ama görememektedir. Bu nedenle Foucault’ya göre görünürlük bir tuzaktır. Panoptikon, görmek ve görülmek ikiliğini ayırmaya yarayan iktidarsal bir makinedir. Gözetim altındakiler görülmekte ancak görememektedir.

KÜRESEL PANOPTİKON: BÜYÜK BİRADER

Karl Marx’a göre gözetim, emek ve sermayenin arasındaki mücadelenin unsurudur. Düşük maliyetlerle yüksek üretim anlayışı yöneticilerin işçileri denetlemek, gözetlemek ve disiplin altına alma mantığıyla yönetim mantığını geliştirmelerine sebep olmuştur. 

Zamyatin’in Biz’inde doğadan ve kendi ben’liğinden koparılmış bireylerin biz’leşerek teknolojiye ve bürokratik devlete teslim olması anlatılmaktadır. Camdan yaşam alanlarıyla akla gelebilecek her şey rahatça görülebilmektedir. Orwell’in 1984 adlı eserinde ise Büyük Birader herkesin yaptıklarını izlemekte ve görmektedir. Burada da bireyler tele-ekranlar aracılığı ile gözetim altında tutulmaktadır. Huxley’de (Cesur Yeni Dünya) ise “herkes herkes içindir” ve insanlara mutluluk enjekte edilerek gözetim sağlanmaktadır. Bireyler prototip olarak devlet tarafından üretilmektedir. Bu üç ütopik çalışmada ortak nokta ise kontroldür.       

Bentham’ın biçimselleştirdiği, Faucault’un kuramsallaştırdığı, Zamyatin, Orwell ve Huxley’in karşı-ütopya olarak vurguladığı panoptik toplum anlayışı günümüzde elektronik ağlar sayesinde mümkün hale gelmiştir. Lyon’a göre de bireyler artık vatandaş olarak değil, kodlanmış numara ve harf dizileri olarak tanımlanmaktadır. Bu da gözetimi kolaylaştıran bir olgudur. Bugün T.C. Kimlik numaramızı hangi işlemleri yapmak için kullandığımızı bir düşünün. 

DİJİTAL GÖZETİM VE KONTROL

1800’lü yıllarda kullanılmaya başlanan, bankadan kredi kullanmanın kısa yolu olarak kredi kartları günümüz toplumunun değişmez birer parçası olmuştur. Kredi kartları bireyler tarafından kredi mantığından çok nakit para olarak değerlendirilmektedir. Geniş kullanım alanıyla kredi kartları kontrol mekanizmasının en önemli araçlarıdır. Bireylerin yapmış olduğu harcamaların bilgileri anında görüntülenebilmektedir.                  

Bireylerin sınırsız, özgür bir biçimde kullandıkları elektronik ortamların artması gözetim olgusunun da kapsamlı bir şekilde biçimlenmesine ve gelişmesine yol açmaktadır. Telefonda görüşme, sokaktaki kamera, bankadan para çekme, internette gezinme, işyerindeki giriş kartı, cep telefonuyla yön belirleme vb. kullanımlarla gözetleme aralıksız devam etmektedir.     

Peki gözetim ile neler yapılabilmektedir? Hareketlerimiz izlenebilir. Davranışımız tespit edilebilir. Hakkımızda her türlü bilgiye ulaşılabilir. Elektronik ticaret üzerinden gözetleme gerçekleşmektedir. Bu tür gözetimde beden ortadan kalkarken bireyler kodlanarak dijital ortamlarda yaşam bulmaktadır. Bu bir anlamda metaverse olarak da tanımlanan ve bireyler üzerinde mutlak bir kontrolü amaçlayan yeni bir dönemin başlangıcına işaret etmektedir.