AKP döneminde tüketici davranışları nasıl değişti

Bu yazıya başlamadan önce niyetim eldeki en objektif ve en eski döneme uzanan veri ile tüketici alışkanlıklarını incelemekti. Her ne kadar son yıllarda özellikle enflasyon verisine şüphe ile yaklaşılsa da TÜİK elimizde sistematik olarak veri sağlayan ve bu verileri en eski dönemlere kadar götürebilen tek kuruluş olarak karşımıza çıkıyor. Ancak TÜİK Hanehalkı Tüketim İstatistiklerinin metaverisini incelediğimizde şunu görüyoruz ki veri seti başlangıç olarak 2002 yılını almış. Tıpkı AKP bakan ve bürokratlarının her veriyi 2002 yılından başlatması, kendilerinden önceki Cumhuriyet kazanımlarını hiçe sayması gibi TÜİK de milat olarak 2002 yılını seçmiş. Bu durumda, çalışmanın başlığını AKP dönemi olarak belirlemekten başka bir şey gelmiyor elimden.

2002 yılı hane halkı verilerine baktığımızda göze çarpan ilk husus, hane halkı bütçesinden en çok pay alan üç harcama kaleminin sırasıyla konut ve kira (%27,3), gıda ve alkolsüz içecekler (%26,7) ve ulaştırma (%8,7) olmasıdır.

Şimdi hemen aynı veri setinin 2023 yılındaki vahim durumuna bakalım. Hane halkı bütçesin içindeki ilk üç harcama kalemi sırasıyla konut ve kira (%23,9), ulaştırma (%21,9) ve gıda ve alkolsüz içecekler (%20,6). 

2023 verilerinin vahim olduğunu söylemiştik şimdi neden vahim olduğunu açıklayalım. 2002 ve 2023 rakamlarını karşılaştırdığımızda ulaştırma giderlerinde yaşanan dramatik değişim hemen dikkat çekmektedir. 2002 yılında hane halkı bütçesinde %8,7 payı olan ulaştırma giderleri 2023 yılına geldiğimizde %21,9 pay almış, yani bütçe içindeki payını 13 puan yani yaklaşık %150 artırmıştır. 

Bu durumda şu soruyu sormak kaçınılmadır; hane halkları ulaştırmanın bütçeleri içindeki payını artırırken hangi giderlerinde fedakarlık yapmıştır? Sorunun cevabı yine aynı veri setinde yer alıyor.

Gıda ve alkolsüz içeceklerin bütçe içindeki payı %26,7’den %20,6’ya düşmüş, yani vatandaş ulaştırma giderlerini finanse etmek için yediği lokmayı yaklaşık beşte bir oranında azaltmış.

Konut ve kira giderlerini onda bir oranında azaltmış, yani ya daha ucuz ev almış ya da daha düşük kiralı evleri tercih etmiş.

Giyim ve ayakkabı giderlerini altıda bir oranında azaltmış, yani daha az kıyafet almış veya artık daha kalitesiz giyinmeye başlamış.

Eğitim giderlerini üçte bir oranında azaltmış, yani vatandaş ulaşım giderlerini finanse etmek için kendinin ya da çocuklarının geleceğini feda etmek zorunda kalmış.

Eğlence ve kültür giderlerini beşte bir azaltmış, bu harcama kaleminin bütçe içindeki payının düşmesini, toplumuzda her geçen gün artan şiddet, cinnet, intihar vakaları ile birlikte incelemek gereklidir.

TÜİK veri setinde yer alan on iki harcama kaleminden sadece ikisi 2002 yılından 2023 yılına gelindiğinde artış göstermiş, biri yukarıda 13 puan artan değindiğimiz ulaştırma gideri, diğeri ise 1,5 puan artan lokanta ve otel giderleri kalemi. 

Mevcut durumda lokanta ve otel giderleri kalemindeki artışın, bu iki sektörde yaşanan aşırı fiyat artışı ile açıklamak mümkündür, kaldı ki hane halkı bütçesinde çok küçük yer kapladığı, hatta yoksul hanelerde neredeyse hiç yer kaplamadığı için detaylı analiz etme gereği duymuyorum.

Ülke genelinde tüm haneleri etkileyen vaka ise ulaştırma giderlerinde yaşan dramatik artıştır. 2002 yılında hane halkı bütçesinin %8,7’sini oluşturan ulaştırma giderleri 2023 yılına geldiğimizde artık hane halkı bütçesinin %21,9’unu oluşturur hale gelmiştir.

Yukarıda incelediğimiz gibi, hane halkı ulaştırma giderlerini finanse etmek için pek çok şeyden fedakârlık etmiş, lokmasından, eğlencesinde, sigarasından, ve hatta eğitiminden vazgeçmiştir.

Günlük hayatımızda bu değişiklikler yıllar içinde gerçekleştiği için fark etmemiz zor oluyor ancak AKP dönemini oluşturan 21 yıla ait veriler açık ve net gösteriyor ki ulaştırma giderlerinin tartışılması zamanı artık gelmiştir. 

Hane halkını AKP öncesi refahına ulaştırmak istiyorsak, bu yolda atılması gereken ilk adımlardan biri kesinlikle ve kesinlikle ulaştırma giderlerinin hane halkı bütçesi içindeki payının azaltılarak vatandaşın bütçesinde yiyecek, eğitim, konut gibi insan onuruna yaraşır şekilde yaşaması için yapılması şart olan giderlerin payının artırılmasıdır.