Devlet borçlanmasının sosyal ve ekonomik etkileri

Modern anlamda ilk kamu borçlanması, yirminci yüzyıl başlarında Birinci Dünya Savaş’ının finansmanı nedeniyle yapılmıştır. Klasiklere göre bütçe denk bütçe olmalıdır. Modern iktisatçılar ve Keynesyenler ise devlet borçlanmasının iktisadi etkileri üzerinde durmaktadır bunun nedenle iktisadi etkilerine göre ayarlanma yapılması gerektiğini savunmuşlardır.

Ekonomik Nedenlerle borçlanma sebepleri

a) Bütçe açıklarının giderilmesi

b) Savunma giderleri için finansman sağlanması

c) Ekonomik dengeyi sağlayıcı ve koruyucu etkiler yaratılması

d) Büyük yatırım ve reformların finanse edilmesi

e) Kaynak dağılımı ve kullanımında etkinlik sağlanması

f) Tasarrufların Belirli Yatırımlara Yönlendirilmesi

g) Vadesi Gelmiş Borçlara Finansman Sağlanması

•Tüketim Üzerine Etkileri : 

a) Daraltıcı Etki

b) Genişletici Etki

Devlet borçlanmasının kalkınma üzerine etkisi her şeyden önce fert başına düşen ulusal gelirin artışıyla ilgilidir. Borçlanma yatırımlara yönlendirilebilirse kalkınmaya olumlu etki yapabilir. Dış borçlanma gelişmekte olan ülkelerde iç borçlanmadan daha fazla iktisadi kalkınmaya pozitif etki etmektedir. Dış borçlar başlangıçta genişletici etkiler yaratsa da iyi yönetilmedikleri zaman ödeme süresince daraltıcı etkiler de yapabilir.

•Enflasyonu Artırıcı Etkiler:

•Para Arzının Artması:

Devlet borçlanması, Merkez Bankası'ndan borçlanma veya tahvil satışı yoluyla finanse edilebilir. Eğer Merkez Bankası, devlet tahvillerini satın alarak para arzını artırırsa, bu durum enflasyona yol açabilir. Çünkü piyasada daha fazla para dolaşımı, talep artışına ve dolayısıyla fiyatların yükselmesine neden olabilir.

•Talep Artışı:

Devlet borçlanmasıyla finanse edilen kamu harcamaları, toplam talebi artırabilir. Eğer bu talep artışı, üretim kapasitesini aşarsa, arz-talep dengesizliği nedeniyle enflasyon ortaya çıkabilir.

•Beklentiler:

Eğer piyasa aktörleri, devlet borçlanmasının enflasyona yol açacağını düşünürse, bu beklentiler fiyat ve ücret belirleme davranışlarını etkileyerek enflasyonu tetikleyebilir.

•Enflasyonu Azaltıcı veya Nötr Etkiler:

Verimli Kullanım:

    Eğer devlet borçlanması, verimli yatırımlara (altyapı, eğitim vb.) yönlendirilirse, bu yatırımlar uzun vadede üretimi artırarak arz-talep dengesini iyileştirebilir ve enflasyonu kontrol altında tutabilir.

Nesiller arası adaletsizlik

Borçlanma vergi ile yapılacak bugünkü yükü gelecek kuşaklara aktarılır. Borçlanmanın vadeleri ve kullanım alanları bu durumu belirler.

Borçlanmanın Gelir Dağılımına Etkisi

Eğer devlet sermaye piyasasında cari faiz haddi üzerinden borçlanıyor, yani üretim faktörü fiyatı olarak sermayenin fiyatını yükseltmiyorsa, borçlanma gelir dağılımı üzerinde bozucu bir etki meydana getirmez. Buna karşın, devlet sermaye piyasasında cari faiz haddini yükselterek borçlanıyorsa şahıslar tüketim harcamalarını kısarak daha fazla gelir elde etmek amacıyla tasarruflarını arttırırlar ve yüksek faizlerin tasarruf sahipleri lehine, gelir dağılımına bozacağı açıktır.  

Borçlanmanın Gelir Dağılımına Etkisi

Devlet borçlarının temel fınansman kaynağının vergiler olduğu düşünüldüğünde, vergi sisteminin yapısı önem kazanmaktadır. 

Dolaylı vergilere dayalı ve çoğunlukla tüketime yönelik vergi uygulamalarında, devlet borçlarının ve faiz vb. ödemelerin finansmanı, genellikle devlet borçlanmasının faiz gelirini elde eden kesimden farklı olacağından, gelir dağılımı açısından olumsuz etkiler ortaya çıkaracaktır. Başka bir deyişle, borç verebilecek durumda olan toplum kesimlerinin faiz ve benzeri nitelikteki getirileri, daha çok gelir düzeyleri bakımından desteğe ihtiyaç duyan kimselerce finanse ediliyor demektir.

Vergi sistemi kural olarak dolaysız vergilere dayalı bir yapıya sahip ve şahsi nitelikteki vergi uygulamaları çoğunlukta ise; yatay gelir dağılımının bundan etkilenmesi söz konusu olacak, yani aynı gelir grubu içerisinde transferler ortaya çıkacaktır.

Borçlanma nedeniyle faiz ödemelerinin artması bütçedeki sağlık harcamaları gibi sosyal harcamaların düşmesi gibi problemlere neden olabilmektedir. 

Gelişmekte olan ülkelerin borç yüklerindeki aşırı artış bir noktadan sonra borç yönetiminde kontrolün kaybolmasına neden olmakta ve hazinenin kaynak talebi nedeniyle artan faizler de büyümeye engel olmaktadır. Artan faizler sonucu daralan ekonomide, bazen vadesi gelen dış borç ödemeleri sonucu yeni istikrarsızlıklar gündeme gelerek, gelişmekte olan ülkeyi dış borca ve sıcak paraya bağımlı konuma getirebilir. Siyasi gelişmelere hassas sıcak paraya, bağımlı bir ekonomi rantiye kesim lehine sosyal ve ekonomik dengeleri bozacaktır.   

Günümüzde artık borçlanmanın olağanüstü bir kamu geliri olduğu şeklindeki klasik maliye görüşü, etkinliğini tümüyle yitirmiş görünmektedir. Hatta öyle ki, çeşitli politik ve ekonomik tercihierin sonucu olarak düşük maliyetli ve kolay bir kaynak olarak günümüzde borçlanmaya sıklıkla ve tıpkı olağan bir gelir kaynağıymış gibi müracaat edildiği görülmektedir.

Borçlanmanın sık başvurulan bir kamu finansman yöntemi haline gelmesindeki temel nedenlerin başında klasik iktisat görüşünden bu yana, kamu kesiminin fonksiyonlarının ve sorumluluklarının gelişmesi gösterilebilir. Günümüzde borçlanma sadece ekonomik konjonktüre göre yeniden denge aracına hizmet eden bir araç olarak kalmamakta öteki tüm maliye politikası amaçlarının gerçekleştirilmesinde de aktif olarak katkıda bulunmaktadır. 

Devlet borçlanmasının gelir dağılımı üzerindeki etkisi, borçlanmanın nasıl yönetildiğine bağlıdır. Eğer borçlanma, verimli yatırımlara ve sosyal programlara yönlendirilirse, gelir dağılımını iyileştirebilir. Ancak, eğer borçlanma, yüksek faiz ödemelerine ve enflasyona yol açarsa, gelir dağılımını daha da eşitsiz hale getirebilir. 

Devletin borçlanma politikasını dikkatli bir şekilde yönetmesi, borç yükünü sürdürülebilir bir seviyede tutması ve borçlanmayı verimli alanlarda kullanması önemlidir. İyi bir borç yönetimi ile kamu finansmanı için etkili ve pratik bir yöntem olan borçlanma; Zamanında ve yerinde kullanıldığında kişiler ve ülke kalkınması açısından önemli üstünlüklere sahipken, borç yönetiminde kontrol kaybedildiğinde, ekonomik ve sosyal açıdan telafisi zor olumsuzluklar yaratabilir.

Prof.Dr. Duran BÜLBÜL