Doğrulayıcı Kanıt Tuzağı: Medya ve İletişim Perspektifinden Bir Değerlendirme

Günümüzde bilgiye erişim hiç olmadığı kadar hızlı ve kolay hale geldi. Dijitalleşme, internetin yaygınlaşması ve sosyal medyanın hayatımızın merkezine yerleşmesiyle birlikte, bireyler artık sadece haberleri takip etmekle kalmıyor, aynı zamanda içerik üreten ve paylaşan aktif katılımcılar haline geliyor. Ancak bu gelişmeler, bireylerin bilgiye ulaşırken karşı karşıya kaldığı bilişsel önyargıları da beraberinde getiriyor. 

Bu yazıda bahsedeceğim “Doğrulayıcı Kanıt Tuzağı” olarak adlandırılan kavram, bireylerin sahip oldukları inançları destekleyen bilgileri seçici bir şekilde arama, hatırlama ve yorumlama eğiliminde olmalarını ifade eder. İnsanlar genellikle kendi düşüncelerini doğrulayan verilere daha fazla önem verirken, bu görüşlerle çelişen bilgileri göz ardı etme eğilimindedir.

Bu durumun özellikle medya ve iletişim alanında ciddi sonuçları vardır. Dijital platformlar, kullanıcılara ilgi alanlarına göre kişiselleştirilmiş içerikler sunarak, onların zaten inandıkları şeyleri pekiştiren bilgilere daha fazla maruz kalmasını sağlar. Sosyal medya algoritmaları, bireylerin geçmiş etkileşimlerine dayanarak onlara benzer içerikleri önermekte ve böylece kişileri adeta bir “yankı odasına” hapsetmektedir. Bu yankı odaları, bireylerin farklı görüşleri duymasını engelleyerek, kendi inançlarını sorgulamalarının önüne geçer. Böyle bir ortamda, yanlış bilgiler hızla yayılır ve bireylerin eleştirel düşünme becerileri zayıflar.

Özellikle sosyal medya platformlarında bu durumun somut örneklerini görmek mümkündür. Örneğin, bir kişi iklim değişikliğinin bir aldatmaca olduğuna inanıyorsa, sosyal medya algoritmaları ona sürekli olarak bu görüşü destekleyen içerikler sunabilir. Bu birey, yalnızca kendi inancını güçlendiren makaleler, videolar ve yorumlarla karşılaşarak, bilimsel gerçeklere dayalı karşıt argümanları göz ardı edebilir. Benzer şekilde, aşı karşıtlığı gibi konular da doğrulayıcı kanıt tuzağının etkisiyle büyüyen dezenformasyon kampanyalarına dönüşebilir. COVID-19 pandemisi sırasında, sosyal medyada yayılan yanlış bilgilerin büyük bir kısmı bu önyargının bir sonucu olarak ortaya çıkmış ve bireylerin yanlış yönlendirilmesine neden olmuştu.

Doğrulayıcı kanıt tuzağının en tehlikeli etkilerinden biri, toplumdaki kutuplaşmayı artırmasıdır. İnsanlar yalnızca kendi görüşlerine uygun haber kaynaklarını takip ettiklerinde, farklı düşüncelere karşı daha hoşgörüsüz hale gelebilirler. Örneğin, ABD’de muhafazakâr bireylerin Fox News gibi sağ eğilimli medya kuruluşlarını, liberal bireylerin ise CNN veya The New York Times gibi daha sol eğilimli haber kaynaklarını takip etmesi, doğrulayıcı kanıt tuzağının medya tüketimi üzerindeki etkisini göstermektedir. Bu durum sadece Amerika’ya özgü değildir; Türkiye’de de siyasi görüşlere bağlı olarak bireylerin farklı haber kaynaklarını tercih etmesi, toplumsal kutuplaşmanın medya aracılığıyla nasıl pekiştirildiğini ortaya koymaktadır.

Bu bilişsel tuzak, gazeteciliğin tarafsızlığı üzerinde de olumsuz etkiler yaratmaktadır. Medya kuruluşları, belirli bir kitleye hitap etmek ve onların beklentilerini karşılamak için belirli ideolojilere yakın haberleri öne çıkarmaya yönelebilir. Tarafsız haber anlayışı yerine, izleyici ve okuyucu kitlesinin taleplerine göre şekillenen bir habercilik anlayışı benimsenirse, medya kuruluşları da doğrulayıcı kanıt tuzağını besleyen unsurlar haline gelir. Bu durum, kamuoyunun sağlıklı bir şekilde bilgiye ulaşmasını zorlaştırarak, demokratik tartışma ortamını da zedeler. Halbuki özelde gazeteler, genelde tüm medya organları Harari’nin Neksus adlı kitabında bahsettiği “demokratik telafi mekanizmaları” arasında yer alır. 

Bilişim teknolojilerinin bu süreçte oynadığı rol de göz ardı edilmemelidir. Algoritmalar, yapay zekâ destekli içerik öneri sistemleri ve veri analizleri, kullanıcıların geçmişte etkileşimde bulundukları içeriklere dayalı olarak onlara yeni içerikler sunar. YouTube’da belirli bir siyasi görüşe sahip videoları izleyen bir kullanıcının, algoritmalar tarafından benzer içeriklere yönlendirilmesi, doğrulayıcı kanıt tuzağının dijital ortamda nasıl desteklendiğini gösteren önemli bir örnektir. Bu tür kişiselleştirilmiş içerik akışları, bireylerin farklı perspektiflere ulaşmasını zorlaştırarak, onların dünya görüşlerini dar bir çerçeveye hapsetmesine neden olabilir.

Bu noktada, doğrulayıcı kanıt tuzağının olumsuz etkilerinden korunmanın yollarını düşünmek gerekir. Bireylerin farklı kaynaklardan bilgi edinme alışkanlığı kazanması, medya okuryazarlığını geliştirmesi ve eleştirel düşünme becerilerini güçlendirmesi büyük önem taşır. Bilgi tüketicilerinin, karşılaştıkları bilgileri sorgulaması, farklı bakış açılarını anlamaya çalışması ve doğruluğunu teyit etmeden bilgiyi paylaşmaması gerekmektedir. Ayrıca, sosyal medya platformları ve dijital medya kuruluşları, algoritmaların daha dengeli içerik sunmasını sağlamak için şeffaflık ilkelerini benimsemeli ve kullanıcıları yalnızca tek bir görüş doğrultusunda yönlendiren sistemler yerine, farklı perspektifleri de ön plana çıkaran modeller geliştirmelidir.Yine Harari’nin bahsettiği “politikacıların hikaye anlatıcılığının”olumsuz etkilerini dengeleyebilmek ve toplumsal düzeni sağlayabilmek için medya organlarının “gerçeklik arayışında” sorumlu davranmaları gerekir. 

Özetle, doğrulayıcı kanıt tuzağı, bireylerin medya tüketim alışkanlıklarını, bilgiye erişim biçimlerini ve toplumsal ilişkilerini derinden etkileyen bir bilişsel süreçtir. Bu tuzak, yanlış bilgi yayılımını hızlandırarak kutuplaşmayı artırabilir ve sağlıklı bir demokratik tartışma ortamının oluşmasını engelleyebilir. Bu nedenle, medya profesyonellerinin, bilişim uzmanlarının ve bireylerin bu önyargıyı tanıması ve ona karşı bilinçli bir şekilde hareket etmesi, daha sağlıklı bir bilgi ekosistemi oluşturmak açısından kritik bir öneme sahiptir.