Ekonomik bağımsızlık öyküsü: Bir Karış Fazla Şimendifer

16 Kasım 1858, İngiliz Times Gazetesi:

İngiltere’nin İstanbul (Konstantinopol) Büyükelçisi Lord Stratford de Redcliffe, İzmir’de Punta(Alsancak) tren istasyonun temelini atıyor ve konuşuyor. Şöyle diyor: “Batı uygarlığı levant (Yakın Doğu) kapılarına geldi, dayandı. Şimdiye kadar geçmeyi başaramadığımız bu kapılar ardına kadar açılmazsa, kendi çıkarlarımız doğrultusunda zor kullanarak bu kapıları açacak güce, hatta daha fazlasına sahip olduğumuzu herkesin bilmesini isterim.”

Bu satırlar, değerli dostum iktisat tarihçisi Dr. Serdar Şahinkaya’nın Bir Karış Fazla Şimendifer kitabından. Kitaba ön söz yazan iktisat dünyamızın çınarı Prof. Dr. Bilsay Kuruç, bu konuşmayı şöyle değerlendiriyor: “Demiryolunun nasıl emperyal bir asset olduğunu ve başka bir şey olmadığını sahibinden başka kim daha açık anlatabilir?”

İngilizler ve Almanlara verilen demiryolu imtiyazları, emperyalizmin hem Osmanlı topraklarındaki kazanımlarını, hem de kendi aralarındaki çıkar çatışmalarını anlamak için de önem taşıyor. 

Şahinkaya, kitabına Osmanlı dönemindeki yarı sömürge/koloni tipi demiryolculuğunun emperyalizmin Anadolu coğrafyasına girişinin öyküsünü özetleyerek başlıyor. Hemen ardından da, ekonomik bağımsızlık ve kalkınmanın ana kolonlarından biri haline dönüşen  Cumhuriyet demiryolculuğunu anlatıyor.

Cumhuriyet Demiryolculuğu, ekonomik bağımsızlığın, ekonomik kalkınmanın en önemli ayağıdır. “Teknik istiklal ve bir karış fazla şimendiferden, demir ağlara geçiştir.”

Kitapta, Cumhuriyet İktisadının sihirli formülünü de hatırlıyoruz. 

Devletçilik = Demiryolları + Sanayileşme

Cumhuriyetin ilanından sonra üç ay geçmiştir. Konu, Kayseri ve Sivas’a uzanacak demiryolu inşaasıdır. Başvekil İsmet Paşa 28 Ocak 1924’de Mecliste konuşur: “İktisat politikamız bir karış fazla şimendiferdir.  Yabancı şirketler koşullarımızı kabul eder gelirlerse yaptırırız. Gelmezlerse, kendim yapacağım, vakit yok hemen.”

Aynı vurguyu Reisi Cumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa 1 Mart 1924’te Meclis açış konuşmasında yapar. “Her vasıta ile bir karış fazla şimendifer.” Aynı gün meclis şimendifer yasasını kabul eder. Meclisin iki gün sonra 3 Mart 1924’te, hilafeti kaldıran, Şer’iye ve Evkaf Bakanlığına son veren, eğitimde birliği sağlayan 3 önemli devrim yasasını çıkardığını hatırlayalım. Bir taraftan Aydınlanma Devrimleri, diğer taraftan ekonomik bağımsızlık ve kalkınma hamleleri büyük bir kararlılıkla sürüyor.

Sivas demiryolunun tamamlanması üzerine, Başvekil İsmet Paşa’nın yaptığı konuşma, ( İsmet Paşa’nın 30 Ağustos 1930 Sivas Nutku) Dr. Serdar Şahinkaya’ya bu kitap için ilham kaynağı olmuş. Bu Nutuktaki mesajlar ve o tarihlerde demiryolu yatırımlarına karşı çıkan İsmet Paşa - Fethi Bey (Okyar) arasındaki atışmalar, bugün hala yaşanan demiryolu tartışmalarına ışık tutuyor.

Dr. Serdar Şahinkaya’nın Bir Karış Fazla Şimendifer kitabı, ekonomik bağımsızlığı ve Cumhuriyetin ilk yıllarındaki ekonomik kalkınma hareketini kavrayabilmek için önemli bir kaynak.  (Telgrafhane Yayınları/Ankara Nisan 2005)