İktisat tarihinden bakınca yarını görmek (1)

Hamas’ın İsrail’deki bir konser alanına saldırısı, karşılığında İsrail’in Gazze şeridinde Filistin’e misli ile yanıtı nereye kadar büyüyecek?

Kısa sürmesi ya da uzayıp yayılması halinde savaşın ekonomiye ve Türkiye’ye etkileri ne olur.

Bu sorulara çok kısa yanıt verelim.  

Türkiye’de savaş nedeniyle döviz kurlarında bir hareket olmadı. Altındaki yükseliş, uluslararası piyasaların etkisi ile açıklanıyor. Petrol fiyatlarında küçük kıpırdanmalar var.

Ama savaşın uzun sürmesi halinde, kurlar en az enflasyonla arasındaki seviyeyi kapatacak kadar artar ilk etapta dolar, 36-40 seviyesine gelir. Dünya piyasalarında petrol ve emtia fiyatlarında bir yükseliş olur. Türkiye’nin acil olarak aradığı yabancı kaynak girişleri daha da zora girer, bulduğu yabancı kaynağın maliyeti de bugüne göre daha fazla olur. Bunlar hemen herkesin rahatlıkla yapabileceği öngörüler. 

Burada esas soru, savaşın yayılıp yayılmayacağı ve ne kadar süreceği?

Askeri uzmanlar ve dış politika alınanda çalışan kişilerin çeşitli analizleri ve bu analizlere dayanan görüşleri var. Ben bu gibi durumlarda “Tarihten bakarak, özellikle de iktisat tarihinden bakarak yarını görmeye” çalışırım.

Şu andan itibaren anlattıklarım bir öngörü ya da kehanet değil. Tarihle bugün arasında bir benzerlik kurmaya çalışacağım. Ama ille de bu olur diye bir iddiam yok. Yazıyı, günün sıcak tartışmalarından çıkarıp soruna daha geniş perspektiften bakma denemesi olarak görebiliriz. O nedenle yazı biraz uzayacak. Editör arkadaşlara yazıyı dizi olarak yayınlanmalarını önerdim. 

Savaşlar ve ekonomik çıkarlar arasında doğrudan ilişki olduğunu hatırlatalım.

Dünyadaki büyük savaşların arkasında gerçek neden olarak, ağır ve uzun süren ekonomik krizler, yok edici pazar paylaşımları ve özellikle teknolojideki gelişmelere göre değişen ekonomik ve toplumsal yapıların etkisi vardır.  

Kapitalizm şu ana kadar üç büyük krize girdi.

Birincisi 23 yıl süren (1873-1896) ve Uzun Bunalım adı verilen Viyana Borsası krizi. Birinci Dünya Savaşı nedenleri arasında sayılır.

İkincisi ABD’de patlak veren ve Avrupa’ya yayılan, 10 yıl süren 1929 Büyük Buhranı, İkinci Dünya Savaşının nedenleri arasındadır.

Üçüncüsü de 2008’de patlak veren ve 2016’da hafiflemiş görülmesine rağmen halen devam eden üstelik Covid-19 kriziyle birleşen Neoliberal sistemin tıkanmasıdır.  

Hamas’ın İsrail’deki bir açık hava konserine saldırması ve değişik ülke vatandaşlarından yüzlerce kişiyi öldürmesi, nasıl bir etki yapacak? Kısa süreli bir intikam savaşı mı olacak?  Yoksa ikinci dünya savaşından bu yana, özellikle de Sovyetlerin dağılmasından sonra tek kutuplu Neoliberal ekonomik sistemin neden olduğu gerginlikleri-eşitsizlikleri-krizleri tetikleyip büyük bir savaşa mı yol açacak? 

28 Haziran 1914’te bir Sırp milliyetçisi Saraybosna’da Avusturya Macaristan İmparatorluğu'nun Arşidükü Franz Ferdinand ve karısını öldürdü. Bir ay sonra Avusturya, Sırbistan’a savaş ilan etti ve bombaladı. Olaylar Birinci Dünya Savaşı’na kadar gitti.

Filmi iktisat tarihine göz atarak geriye doğru saralım. 

Kapitalizmin girdiği ilk büyük kriz Avrupa’da Viyana Borsası'ndaki çöküşle başlar ve uzun depresyon adıyla kayıtlara geçer. Fransa - Prusya savaşı sonrası Fransa’nın Almanya’ya ödemesi gereken yüksek miktarlı tazminat gerekçesiyle 9 Mayıs 1873’te başlayan kriz aradan geçen 23 yılda, 1896’da hafiflemiş ya da atlatılmış gibi görülse de, 1914 yılında çıkan Birinci Dünya Savaşı'nın ekonomik nedenleri arasında gösterilir. 

Almanya, geriden geldiği sanayi devriminde İngiltere’yi geçti. 1860’larda İngiltere’nin dünya sanayi üretimindeki payı yüzde 25’ti. 1913’te bu oran yüzde 10’a düşmüş, Almanya’nın payı ise yüzde 15’e çıkmıştı.

Almanya, deniz aşırı emperyalizme dahil oldu. 1892’de Osmanlı’dan imtiyaz alarak Bağdat Demiryolu projesine başladı. 1895’te Britanya’nın denizlerdeki üstünlüğüne meydan okudu ve İngiltere’den sonra dünyanın en büyük ikinci donanmasını kurma projesine başladı. Bu gelişmeler İngiltere ve Fransa’yı endişelendirdi. Fransa-İngiltere arasında askeri işbirliği anlaşması kuruldu. (1904) 1907’te bu anlaşmaya Rusya da katıldı. Karşı ittifak olarak Almanya, Avusturya –Macaristan, İtalya arasındaki ittifak anlaşması 1907 yılında yenilendi.

1912 Balkan Savaşları sonrasında bağımsızlığını ilan eden Slavlar ve Balkan devletleri, Osmanlıdan sonra Avusturya-Macaristan’la savaşıp toprak elde etmek istediler. Balkan Devletleri Sırpların önderliğinde toplandı. Bir Sırp milliyetçisinin Saraybosna’da Avusturya Arşidükü ve karısını öldürmesi, biriken tüm gerginlikleri tetikledi. 

Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, Sırbistan’a savaş ilan etmek ve Balkanlarda güç kurmak için Almanya’dan, Fransa’nın engellenmesi için destek sözü aldı. Bu sözün ardından Avusturya cinayetin üzerinden bir ay geçtikten sonra Sırbistan’a savaş ilan etti ve Belgrad’ı bombaladı.

Rusya Avusturya’ya, Almanya Rusya’ya karşı seferberlik ve savaş ilan etti. Almanya, bu gerginliği fırsat bilerek, kendisini çevreleyen İngiltere-Fransa-Rusya anlaşmasını kırmak ve yüklü bir tazminat alma amacıyla, Fransa’nın kontrolündeki Belçika’yı işgal etti.   

Ortadoğu’da petrolün önemi ortaya çıkmıştı. İngiltere, Balkanlar, Osmanlı ve Ortadoğu üzerindeki emperyal gücünü Almanlara bırakamazdı. Bir Sırp milliyetçisinin Avusturya Arşidükü ve karısını öldürmesi ile Avusturya ve Sırbistan arasında bir intikam savaşı değil, büyük bir savaş patlak verdi. 20 milyondan fazla insan öldü. (Birinci Dünya Savaşı'nın nedenleri için, Küresel Çatışma ve İşbirliğini Anlamak (Joseph S. Nye,Jr & David A. Welch Çeviren Renan Akmak Türkiye İŞ Bankası Kültür Yayınları)

Savaşın sonunda Paris’in çevresindeki 5 banliyöde,  5 önemli anlaşma imzalandı. Avrupa’da yükselen Almanya hem Avrupa’da hem de Avrupa dışındaki kolonilerinde 65 bin kilometrekare toprak kaybetti. Ordusu dağıldı. O günün parası ile çok ağır olan 5 milyar dolar savaş tazminatına mahkum oldu. (Versay Anlaşması).

St. Germain Anlaşması ile Avusturya Macaristan İmparatorluğu dağıldı, Avusturya toprak kaybetti, ordusu dağıtıldı.

Neuilly Anlaşması ile Bulgaristan topraklarının bir kısmı Sırp-Hırvat-Sloven Krallığına, bir kısmı Romanya’ya, Gümülcine ve Dedeağaç Yunanistan’a bırakıldı.  

Trianon Anlaşması ile Macaristan Krallığı, topraklarının sadece yüzde 28’ini elinde tutabildi. Geri kalanında Yugoslavya ve Çekoslavakya kuruldu. (Bugün Yugoslavya altı devlete, Çekoslavakya da iki devlete bölünmüş halde.) 

Sevr Anlaşması ile Osmanlı Devleti, Ankara’nın çevresinde iç Anadolu’ya hapsedildi, ordusu dağıtıldı.

Bu anlaşmalardan Sevr yürürlüğe girmeden, Gazi Mustafa Kemal’in eşsiz liderliği ve İstiklal Savaşı ile yırtıldı, yerine Lozan’la Türkiye Cumhuriyeti kuruldu.

Bu anlaşmalardan tam olarak istenilen sonuç alınamayanları Sevr ve  Versay’dır. 5 milyar dolarlık savaş tazminatı çok ağırdır ve gerçekten ödenecek gibi değildir. Almanya çok ağır krize girer. 

(DEVAM EDECEK)